|
Badania gwar polskich i ukraińskich na Ukrainie i w Polsce (uwagi wstępne)
Badania naukowe gwar ukraińskich na terenie obecnej Polski (Trzeciej Rzeczypospolitej) trwają już półtora wieku. W okresie przed pierwszą wojną światową na terenie zaboru rosyjskiego zajmowali się tymi badaniami studenci i absolwenci szkół wyższych Moskwy, Sankt Petersburga i Warszawy, a informacje na ten temat publikowali oni prawie wyłącznie po rosyjsku w ówczesnych czasopismach, zbiorkach, a nawet osobnych książkach. Na terenie zaś Galicji interesowali się gwarami ukraińskimi przede wszystkim studenci i wychowankowie uniwersytetów we Lwowie, w Wiedniu i Krakowie, a swoje prace i materiały publikowali zwykle po ukraińsku i po niemiecku. Z tego okresu mamy pierwsze opisy i zapisane na żywo przykłady mowy ludu ukraińskiego, również Łemkowszczyzny, Bojkowszczyzny, Nadsania, Chełmszczyzny i Podlasia.
Zainteresowanie gwarami ukraińskimi w okresie dwudziestolecia międzywojennego (Drugiej Rzeczypospolitej) przejawiało się w badaniach i pracach pisanych często po polsku, ale też po ukraińsku, publikowanych przez absolwentów i wykładowców z uniwersytetów Lwowa, Krakowa i Warszawy. Z tych ośrodków wywodzili się tacy autorzy prac o gwarach ukraińskich, jak: Władysław Kuraszkiewicz, Zdzisław Stieber, Jan Tokarski, Jarosław Rudnycki, Maria Przepiórska i in., którzy już po wojnie w miarę możności publikowali część swoich prac w Polsce czy na emigracji.
Po drugiej wojnie światowej, kiedy ludność używająca na co dzień gwar ukraińskich została przesiedlona z PRL w ramach tzw. "repatriacji" za wschodnią granicę Polski, a następnie w wyniku Akcji "Wisła" - na Ziemie Północne i Zachodnie (tzw. Ziemie Odzyskane) z terenów przez nich od wieków zamieszkałych z dziada-pradziada, badanie tych gwar było w dużym stopniu utrudnione. A mimo to były podejmowane próby takich badań głównie przez ośrodki uniwersyteckie w Warszawie i w Lublinie. Badania takie prowadzone były na miejscu dawnych osiedleń wśród tych użytkowników gwar, którzy jeszcze zostali na miejscu, oraz wśród ludzi wysiedlonych i przesiedlonych na terenach nowych osiedleń.*
Badania mowy polskiej na terenie Ukrainy, czyli tzw. kresowej gwary polskiej sporadycznie prowadzone w XIX wieku na dobre rozpoczęły się dopiero w drugiej połowie XX wieku, w ostatnich dwóch dziesięcioleciach głównie przez zespół warszawski pod kierunkiem prof. Janusza Riegera.
Były i przedtem tylko opisy pojedynczych polskich gwar wyspowych na terenie, gdzie przeważały gwary ukraińskie, pióra Władysława Harhali, Karola Dejny, Stefana Hrabca, Michała Łesiowa, Zofii Kurzowej i in.
Mogę tu jedynie stwierdzić, że badania gwar polskich na Ukrainie i gwar ukraińskich na terenie dzisiejszego Państwa Polskiego były utrudnione po drugiej wojnie światowej przez dwa poważne czynniki czy fakty. Wysiedlenie ludności z terenów, gdzie dana ludność mieszkała od wieków (obojętnie, jak te akcje wysiedleńcze nazywano: repatriacją, przesiedleniem, wysiedleniem i niezależnie od tego, jakich argumentów używano dla usprawiedliwienia tych zwykle represyjnych akcji) znacznie i zasadniczo utrudniło normalne badanie miejscowej mowy ukraińskiej w Polsce i polskiej na Ukrainie. Ponadto czynniki państwowe do niedawna nie sprzyjały takim badaniom, stosowano nawet nieco zakamuflowane zakazy cenzuralne, co na szczęście minęło, kiedy Polska i Ukraina stały się politycznie i kulturowo zupełnie niezależnymi państwami.
Michał Łesiów
Prof. dr hab. Michał Łesiów jest emerytowanym pracownikiem Zakładu Filologii Ukraińskiej UMCS w Lublinie, oraz przewodniczącym Komisji Polsko-Ukraińskich Związków Kulturowych Oddziału PAN w Lublinie.
* Więcej informacji na ten temat zawiera m. in. mój artykuł pt. "Historia badań nad gwarami ukraińskimi na ziemiach współczesnej Polski" (zb. "Ze studiów nad gwarami wschodniosłowiańskimi w Polsce", Wyd. UMCS, Lublin 1997, s. 13 - 31) oraz umieszczona w tym zbiorku "Bibliografia prac dotyczących gwar ukraińskich na terenie Polski (w granicach od 1945 r.)" Ibidem, s. 271 - 298).
powrót do wydawnictwa 
|
