PAN Lublin

Podstawy prawne szkolnictwa wyższego w Polsce
Interesujące nas i mające zasadnicze znaczenie dla obecnego kształtu szkolnictwa wyższego w Polsce zdarzenia datowane są od roku 1990, kiedy to został przełamany monopol państwowy na tworzenie szkół wyższych. Początek tym zmianom dała ustawa z dnia 12 września 1990 r. o szkolnictwie wyższym dopuszczająca możliwość tworzenia szkół wyższych zarówno przez osoby prawne, jak i osoby fizyczne. Ustawa określiła ogólne wymogi jakie muszą spełniać wnioski o zezwolenie na utworzenie uczelni, wskazała niektóre uprawnienia osób tworzących szkoły wyższe, określając ich mianem założycieli i nie wskazując prawa własności wykonywanego na założonej szkole.
Szereg regulacji okazało się niedoskonałych powodując wątpliwości i trudności zarówno w sprawowaniu nadzoru założycielskiego, jak i przez Ministra Edukacji Narodowej, który został w znaczącej mierze pozbawiony możliwości egzekucji prawa.
Założyciele - szczególnie osoby fizyczne mają problem z przekazaniem swoich uprawnień założycielskich osobom trzecim. Osoby prawne zazwyczaj mogą zmienić właściciela i wraz z tymi osobami prawnymi przechodzą na nowego właściciela również uprawnienia założyciela uczelni. W przypadku nieporozumień pomiędzy założycielami - osobami fizycznymi (a MEN dopuszczał złożenie wniosku o założenie uczelni przez dwie osoby fizyczne współdziałające ze sobą) uczelnie takie miały kłopoty z codziennym działaniem i najczęściej traciły możliwość funkcjonowania w przypadku konieczności przedłużenia zgody przez MEN, do czego wymagane było zgodne współdziałanie obu współzałożycieli.
Swoich uregulowań w ustawie nie znalazła problematyka potencjalnej upadłości szkół wyższych niepaństwowych z powodów finansowych.
Nieuregulowany jednoznacznie był problem filii oraz punktów i wydziałów zamiejscowych. MEN utracił w pewnym momencie kontrolę nad tymi działaniami i można stwierdzić, iż spora część funkcjonujących jednostek zamiejscowych utworzonych przez uczelnie niepaństwowe jest właściwie nielegalna. Władze tych uczelni niewiele sobie robią z gróźb MEN, a dokumenty wydawane studentom tych jednostek niczym nie różnią się od dokumentów studentów z ich macierzystej lokalizacji i nie pozwalają na weryfikację.
Jednocześnie przy braku tych uregulowań, często również dzięki ich brakowi powstało w okresie do połowy 1997 roku 136 uczelni niepaństwowych. Lokujących się zarówno w dużych i tradycyjnych ośrodkach akademickich, jak i w miejscowościach w których nie było dotąd żadnej tradycji akademickiej.
Minister Edukacji Narodowej nie w pełni panując nad powstawaniem nowych jednostek stosował blokady działań poprzez opóźnianie wydawania pozwoleń, którego przyczyny lokowano zarówno w MEN, jak i w Radzie Głównej Szkolnictwa Wyższego. Ostatecznie w 1997 roku doprowadzono do uchwalenia przez Sejm kolejnej ustawy dotyczącej szkół wyższych - ustawa z dnia 26 czerwca 1997 r. o wyższych szkołach zawodowych. Ustawa ta wprowadziła podział głównie wśród uczelni niepańtwowych, aczkolwiek miała również wpływ na powstawanie państwowych uczelni zawodowych. Tą regulacją starano się wprowadzić nową grupę szkół wyższych kształcącą bardziej pod kątem zawodowych umiejętności potrzebnych na rynku pracy, ale również, a raczej przede wszystkim, było to działanie na rzecz ograniczenia liczby nowopowstających niepaństwowych szkół wyższych. Istotną restrykcją było ustawowe narzucenie liczby godzin zajęć do zrealizowania na studiach zaocznych lub wieczorowych w takich uczelniach oraz utworzenie Komisji Akredytacji Wyższego Szkolnictwa Zawodowego (KAWSZ), która również opiniowała wnioski o powołanie uczelni zawodowych. Ta wielość koniecznych opinii powodowała zamieszanie i niejasność podziału kompetencji. Zdanie RG oraz KAWSZ w wielu aspektach różniło się od siebie w sposób istotny i wnioskodawcy mieli wątpliwości, wg których zaleceń wnioski należy składać. Koncepcja wspierana przez KAWSZ np. zakładała powstawanie w szkołach zawodowych specjalności, a nie kierunków. Jednocześnie RG miała odmienne zdanie. Ostatecznie zwyciężył pogląd KAWSZ. Jednakże obecnie po utworzeniu Państwowej Komisji Akredytacyjnej wraca się do koncepcji kierunków i najnowsze uregulowanie prawne zapewne wprowadzą obowiązek przekształcenia specjalności na kierunki.

Szkoły wyższe w Polsce
Pomimo tych trudności w okresie od uchwalenia ustawy powstało 25 państwowych wyższych szkół zawodowych i 91 niepaństwowych uczelni zawodowych.
Obecnie w Polsce istnieje 340 różnego rodzaju Szkół Wyższych, na które składa się:

Na terenie Polski znajdują się dwa miasta, w których swoją siedzibę ustanowiły dwa uniwersytety. Należą do nich Lublin (Uniwersytet Marii Curie - Skłodowskiej w Lublinie i Katolicki Uniwersytet Lubelski) oraz od niedawna Warszawa (Uniwersytet Warszawski i Uniwersytet Stefana Kardynała Wyszyńskiego w Warszawie).
Dwie uczelnie niepaństwowe posiadają uprawnienia do prowadzenia studiów doktoranckich:

44 Uczelnie niepaństwowe posiadają uprawnienia do prowadzenia studiów magisterskich głównie w zakresie: zarządzania i marketingu, prawa, socjologii, psychologii, informatyki, ekonomii, politologii, filologii polskiej i historii.
Zatem obecnie w Polsce jest 106 uczelni państwowych 1 niepaństwowy (dofinansowywany przez Skarb Państwa) uniwersytet i 233 uczelnie niepaństwowe (w tym sześć wyznaniowych), z których 136 szkół świeckich działa w oparciu o ustawę o szkolnictwie wyższym, a 91 w oparciu o ustawę o wyższych szkołach zawodowych.

Wykres 1. Liczba uczelni niepaństwowych w poszczególnych latach (nie uwzględnia uczelni wyznaniowych i KUL)

Studenci w Polsce
Szybki ilościowy rozwój szkolnictwa wyższego przekładał się również na znaczny przyrost liczby studentów w Polsce. Przyrost ten był możliwy przede wszystkim ze względu na usankcjonowanie możliwości odpłatnego kształcenia na szeroką skalę włącznie ze studiami dziennymi na uczelniach niepaństwowych. Również uczelnie państwowe napotykając na coraz większe problemy finansowe starają się na wszelkie możliwe sposoby zwiększać swoje przychody ze świadczenia usług edukacyjnych. Sytuacja gospodarcza w Polsce związana z przekształceniami własnościowymi przedsiębiorstw, wchodzeniem obcego kapitału i możliwościami tworzenia własnych prywatnych przedsiębiorstw spowodowała szczególnie szybki wzrost liczby studentów na kierunkach z grupy biznesu i administracji.
Liczba studentów w Polsce w latach 1990/91 wynosiła 378 tys. i wzrosła do roku 2000 4,2 razy.

Rodzaj	Rok	1994	1995	1996	1997	1998	1999	2000
Studenci wszystkich kierunków	Studia nieodpłatne	400 954	421 332	448 719	479 261	511 339	543 100	586 606
	Studia odpłatne	276 070	368 108	473 448	607 137	757 075	882 746	991 635
	Ogółem	677 024	789 440	922 167	1 086 398	1 268 414	1 425 846	1 578 241
Studenci biznesu i administracji	Studia nieodpłatne	43 203	46 566	50 797	55 460	60 227	66 380	73 389
	Studia odpłatne	60 353	92 399	141 740	204 474	274 941	328 546	361 991
	Ogółem	103 556	138 965	192 537	259 934	335 168	394 926	435 380
W tym studenci biznesu na I roku	Studia nieodpłatne	10 960	10 725	11 465	12 204	13 671	16 348	18 437
	Studia odpłatne	29 807	43 245	60 171	83 256	102 309	106 340	95 864
	Ogółem	40 767	53 970	71 636	95 460	115 980	122 688	114 301

Na podstawie powyższych zestawień (tab. 1) można zaobserwować, iż ogólna liczba studentów w latach w latach 1994 - 2000 wzrosła w Polsce 2,3 razy, w tym liczba studiujących na studiach odpłatnych 3,6 razy. W tym samym czasie liczba osób studiujących na kierunkach biznesu i administracji wzrosła 4,2 razy, a liczba studiujących na powyższych kierunkach odpłatnie wzrosła aż sześciokrotnie. Jednocześnie liczba studentów I roku kierunków biznesu i administracji wzrosła w latach 1994 - 1999 trzykrotnie, a następnie nieco zmalała w roku 2000, w tym na studiach odpłatnych liczba studentów I roku wzrosła 3,6 razy. Wyraźnie widać więc wzrost zainteresowania studiami na kierunkach biznesu i administracji.
Jednakże w ostatnich dwóch latach zainteresowanie to zaczyna maleć, zmniejsza się również chęć do inwestowania w pokrywanie kosztów takich studiów. Na potwierdzenie tego można wskazać zmiany w dynamice wzrostu liczby absolwentów tych kierunków w porównaniu z ogólną liczbą studentów tej grupy kierunków i studentów I roku (tab. 2).
Ogólna liczba absolwentów studiów wyższych wzrosła w Polsce w latach 1994 - 2000 wzrosła 4,5 razy, w tym liczba absolwentów studiów odpłatnych 9,2 razy. Natomiast liczba absolwentów studiów w grupie kierunków biznesu i administracji wzrosła 22,9 razy. Liczba absolwentów studiów odpłatnych w tej grupie kierunków w tym czasie wzrosła ponad czterdziestojednokrotnie.

Absolwenci grup kierunków biznesu i administracji w latach 1994 - 2000 w Polsce

Rodzaj	Rok	1994	1995	1996	1997	1998	1999	2000
Absolwenci wszystkich kierunków	Studia nieodpłatne	41 236	49 980	57 497	74 039	81 903	92 300	104 769
	Studia odpłatne	16 832	19 778	30 833	71 470	92 101	122 270	155 545
	Ogółem	58 068	69 758	88 330	145 509	174 004	214 570	260 314
W tym absolwenci biznesu i administracji	Studia nieodpłatne	2 078	4 346	6 219	11 112	13 425	16 853	20 364
	Studia odpłatne	1 502	3 149	5 029	16 585	28 487	43 191	61 786
	Ogółem	3 580	7 495	11 248	27 697	41 912	60 044	82 150

W roku 1999 nastąpiła zmiana trendu i liczba osób studiujących na kierunkach biznesu i administracji zaczęła maleć (wykr. 2).

Wykres 2. Studenci i absolwenci grup kierunków biznesu i administracji w latach 1994 - 2000 w Polsce

Jeszcze szybciej zmiany te zaczynają postępować na studiach odpłatnych (wykr. 3), gdzie dynamika wzrostu zainteresowania studiami menedżerskimi zaczęła maleć w 1998, a liczba kandydatów na te kierunki faktycznie zaczęła maleć począwszy od roku 2000.

Wykres 3. Studenci i absolwenci grup kierunków biznesu i administracji w latach 1994 - 2000 w Polsce - studiujący na studiach odpłatnych

Jednocześnie bardzo dynamicznie rosła liczba studentów w uczelniach niepaństwowych. Niezwykle duży przyrost zanotowano szczególnie w latach 1996 - 1997 (o 83 tysiące) oraz w latach 1999 - 2000 (o blisko 100 tysięcy). Praktycznie od początku, tj. od 1990 roku jest to stały i nieprzerwany przyrost liczby studentów w uczelniach niepaństwowych. Jednakże w okresie najbliższych kilku lat może dojść do zatrzymania tego trendu, a nawet do zmniejszenia liczby studentów w uczelniach niepaństwowych. Zmniejszenie liczby studentów może dotyczyć całego systemu edukacji wyższej, ale prawdopodobnie będzie on bardziej odczuwalny w uczelniach niepaństwowych.
Obserwując wzrost liczby studentów w latach 1990 - 2000 należy pamiętać, iż za tym nie szedł proporcjonalny wzrost liczby pracowników naukowo dydaktycznych. Wzrosły zatem obciążenia kadry zajęciami dydaktycznymi. Nie były one również równomiernie rozłożone w różnych dziedzinach naukowych kształcenia. Szczególny nacisk rynek położył na nauki ekonomiczne i w dziedzinie zarządzania. Poprawił się status materialny kadry naukowo-dydaktycznej, szczególnie tej związanej z naukami ekonomicznymi i prawnymi, ale obciążenie dydaktyką z pewnością ograniczyło rozwój naukowy.

Wykres 4. Liczba studentów w uczelniach niepaństwowych w poszczególnych latach (w tys.):

Szkolnictwo wyższe w województwie lubelskim - studenci
Oceniając stan ilościowy szkolnictwa wyższego na terenie Lubelszczyzny należy porównać liczbę osób studiujących na terenie Lubelszczyzny oraz liczbę studentów ogółem w Polsce w odniesieniu do liczby mieszkańców regionu i całej Polski (tab. 3). Wyraźnie możemy zauważyć, że w województwie lubelskim w latach 1993 - 1996 odsetek studentów studiujących w tym regionie był większy niż odsetek mieszkańców (w stosunku do całej Polski) zamieszkujących województwo lubelskie. Jednakże okazuje się, iż dynamika wzrostu liczby studentów w Polsce była większa niż w regionie Lubelskim. Oznacza to, że albo zainteresowanie wykształceniem w regionie lubelskim rosło wolniej, albo możliwości finansowe mieszkańców regionu nie pozwalają na inwestycje w wykształcenie, kosztowne szczególnie w uczelniach niepaństwowych, które w znacznej mierze przyczyniły się do zwiększenia liczby miejsc na uczelniach. Trzeba też pamiętać, iż nawet uczelnie państwowe zwiększając limity miejsc na studia zwiększały je w znacznie większym stopniu na odpłatnych studiach zaocznych. Należy też zwrócić uwagę na fakt, że na terenie województwa lubelskiego uczelnie niepaństwowe zaczęły powstawać stosunkowo późno bo w 1997 roku. W samym Lublinie pierwsza niepaństwowa uczelnia (nie licząc KUL) powstała dopiero w sierpniu 1998 pod rządami ustawy o wyższych szkołach zawodowych.
Szkolnictwo niepaństwowe na terenie Lubelszczyzny wzbogacane jest także przez różnego rodzaju filie i punkty zamiejscowe, ale ich inwentaryzacja jest często utrudniona z powodu trudności w uzyskaniu danych wyodrębnionych z całości macierzystej uczelni, która usytuowana może być nawet na drugim krańcu Polski. W latach 1990/1991 studiowało na Lubelszczyźnie około 27 tysięcy studentów. Zatem wzrost do roku 2000 wyniósł 3,1 razy.

Liczba studentów w województwie lubelskim w latach 1993 - 2000 w porównaniu do liczby ludności kraju

Wyszczególnienie		1993	1994	1995	1996	1997	1998	1999	2000
Ludność (w tys.)	Lubelskie	2 241	2245	2245	2244	2242	2239	2 235	2 232
	Polska	38 505	38 581	38 609	38 639	38 660	38 667	38 654	38 644
	% całości	5,82	5,82	5,81	5,81	5,80	5,79	5,78	5,77
Studenci w Lubelskiem	ogółem	39 120	48 934	52 964	56 589	61 926	67 106	79 050	86 564
	% całości	8,14	7,23	6,71	6,14	5,70	5,29	5,54	5,48
	dzienni	26 652	30 081	31 761	33 506	35 126	36 490	38 994	41 088
	% dziennych	0,077	0,071	0,071	0,069	0,066	0,062	0,061	0,060
Wszystkie województwa	ogółem	480 806	677 024	789 440	922 167	1 086 398	1 268 414	1 425 846	1 578 241
Wszystkie województwa	dzienni	345 502	421 639	449 805	488 659	534 721	587 157	635 351	687 531

Szkolnictwo wyższe w województwie lubelskim - szkoły wyższe
Aktualny stan ilościowy szkół wyższych na terenie województwa lubelskiego przedstawia się następująco:

Problemy niepaństwowego szkolnictwa wyższego
Istnienie i gwałtowny rozwój niepaństwowych szkół wyższych w Polsce wywołał szereg dyskusji odnoszących się do co najmniej kilku aspektów życia społecznego.
Odpłatność za studia stanowi zarówno problem etyczny jak i prawny. Wszak konstytucja zakłada bezpłatne kształcenie w Polsce pozwalające na szeroki dostęp do wykształcenia niezależnie od statusu materialnego studenta, czy jego rodziny. Rzeczywiście w chwili obecnej można powiedzieć, iż dla znaczącej części społeczeństwa jest to fikcyjne założenie. Uczelnie państwowe regulują liczbę miejsc na studiach dziennych niepłatnych w zależności od dotacji przyznawanych z MEN, ale też jednocześnie znacznie zwiększają liczby przyjętych na studia zaoczne, które realizują za odpłatnością. Uczelnie niepaństwowe realizują wyłącznie kształcenie odpłatne, a tworzone tam systemy stypendialne obejmują niewielką liczbę studentów i głównie mają charakter promocyjny i propagandowy. Dopiero niedawno państwowy system stypendialny objął socjalnymi stypendiami studentów studiów dziennych na uczelniach niepaństwowych. W roku 2000 na studiach odpłatnych studiowało 62,8% studentów - tj. około 991 tysięcy osób. Czy jednak jest to argument przeciwko szkolnictwu niepaństwowemu, w żadnym wypadku nie. Bez tychże szkół liczba studentów w Polsce byłaby niższa o około pół miliona osób.
To właśnie uczelnie niepaństwowe szukając swojego miejsca na rynku lokowały się w mniejszych miastach i dzięki temu zapewniały szerszy dostęp do edukacji zwłaszcza dla młodzieży z małych miast i wsi.
Uczelnie niepaństwowe tworząc - zgodnie z zapotrzebowaniem rynku - dużą liczbę miejsc na studiach zaocznych dały szansę na zdobycie wyższego wykształcenia ludziom aktywnym zawodowo. Skróciły czas trwania studiów (3 lata) zmniejszając tym samym ryzyko ich nieukończenia z powodów materialnych, czy zawodowych. W zasadzie doprowadziło to do przywrócenia dwustopniowego system studiów - licencjackie/inżynierskie i uzupełniające magisterskie. Szkoły niepaństwowe uelastyczniły programy studiów i dostosowały je do potrzeb lokalnego rynku pracy. Wiele z tych szkół zapewnia już dobre warunki studiowania (pracownie komputerowe, internet, łatwy dostęp do biblioteki). Nastawienie na studenta/klienta powoduje poszerzanie oferty zwiększanie możliwości wyboru specjalizacji według własnych preferencji studenta. Szkoły zawodowe położyły szczególny nacisk na studiowanie przygotowujące do wykonywania zawodu.
Jednakże jest wiele zagrożeń związanych z rozwojem niepaństwowego szkolnictwa wyższego. Wspomniane już wyżej ograniczenie dostępu do studiów w zależności od statusu materialnego studenta lub rodziny przy braku pomocy finansowej z budżetu państwa oraz budżetu samorządu terytorialnego. Niejednolitość uregulowań prawnych, powodująca dyskryminację niepaństwowych wyższych szkół zawodowych w stosunku niepaństwowych szkół wyższych. Ryzyko nastawienia uczelni na cele komercyjne - ze stratą dla jakości studiów. Możliwość likwidacji uczelni niepaństwowych szczególnie stanowiąca ryzyko ciągłości studiów dla studentów. Występuje też niebezpieczna tendencja do uogólniania zjawisk negatywnych w niepaństwowym szkolnictwie wyższym i obciążania nimi wszystkich szkół niepaństwowych.
Obecny system szkolnictwa wyższego wymaga zmian polegających przede wszystkim na ujednoliceniu zasad funkcjonowania uczelni w Polsce, a szczególnie uczelni niepaństwowych. Musi zniknąć podział wprowadzony ustawą z 1997 roku. MENiS musi zarówno prawnie, jak i organizacyjnie odzyskać zdolność do nadzoru nad funkcjonowaniem szkół wyższych i tworzeniem przez nie filii oraz punktów zamiejscowych. Szczególnie muszą zostać zlikwidowane te, które powstały w sposób nielegalny lub aktualnie nie spełniają wymogów prawnych oraz jakościowych. Uregulowań wymaga również drożność pomiędzy studiami pierwszego stopnia (licencjackimi czy inżynierskimi), a uzupełniającymi studiami magisterskimi. To wymaga poprawy współpracy Uczelni państwowych z niepaństwowymi między innymi w zakresie wymiany kadry dydaktycznej. Wówczas powinien ulec poprawie poziom jakościowy dydaktyki, który cierpi nie tyle z powodu istnienia szkół niepaństwowych, ile z powodu szczupłości kadry.

Mgr inż. Radosław Marciniak jest Kanclerzem Wyższej Szkoły Przedsiębiorczości i Administracji w Lublinie.