|
50-lecie działalności Polskiej Akademii Nauk
 Polska Akademia Nauk powołana została do życia ustawą sejmową 9 kwietnia 1952 r. Członkami Akademii zostali najwybitniejsi uczeni, którzy przeżyli wojnę w kraju, bądź wrócili po wojnie do Polski z zagranicy. Pracując na polskich wyższych uczelniach, odbudowywali je ze zniszczeń wojennych, prowadząc jednocześnie zajęcia dydaktyczne ze studentami.
Przeciwnicy tej instytucji często wytykają Akademii jej rzekomo nieprawomyślny rodowód. Jest na to jedna odpowiedź: w Polsce powojennej powstawało wiele instytucji - nowe uczelnie, zakłady pracy, instytuty, które poddane były wpływom politycznym, a edukacja być może nawet bardziej niż same badania naukowe.
Idea narodowego centrum badawczego zrodziła się w umysłach naszych uczonych znacznie wcześniej, bo jeszcze w okresie międzywojennym. W 1927 r. po raz pierwszy sformułowano myśl, że potrzebna jest taka ogólnopolska instytucja naukowa, złożona z korporacji uczonych i instytutów badawczych w celu podjęcia na szeroką skalę badań w nowych dziedzinach nauki, które powstały i rozwijały się dynamicznie od początku XX wieku. Chodziło o to aby niepodległa Polska porozbiorowa mogła przyspieszyć swój rozwój poprzez integrację z Europą oraz nadrobić wiekowe zapóźnienia z okresu, kiedy była pozbawiona państwowości. Najświatlejsze umysły okresu międzywojennego uważały, że potrzebna jest taka instytucja, bowiem istniejące wtedy nieliczne uczelnie zajmowały się głównie dydaktyką. Nad tą ideą pracowali uczeni skupieni w czołowych polskich stowarzyszeniach naukowych, takich jak Polska Akademia Umiejętności (PAU), Towarzystwo Naukowe Warszawskie (TNW) i Akademia Nauk Technicznych. W 1935 r pojawiła się po raz pierwszy nazwa Polska Akademia Nauk i blisko było do zrealizowania tego zamysłu, ale niestety przeszkodził wybuch II wojny światowej. W czasie okupacji hitlerowskiej prace nad tym, jak powinna wyglądać organizacja nauki w Polsce powojennej kontynuowano na tajnych posiedzeniach Prezydium PAU oraz TNW. Także w Delegaturze Rządu Londyńskiego na Kraj, w której za sprawy oświaty, edukacji i nauki odpowiadał jeden z najwybitniejszych polskich fizyków prof. Stefan Pieńkowski. W jego zespole również brano pod uwagę ideę takiej instytucji badawczej.
Wiek XX to okres odkryć naukowych o fundamentalnym znaczeniu, takich m.in. jak budowa atomu, które spowodowały dynamiczny rozwój chemii, nauk biologicznych i innych dziedzin nauki. Polska była w tym czasie zapóźniona z uwagi na brak ośrodków badawczych, w których tacy badacze, jak nasza wielka rodaczka Maria Skłodowska-Curie mogliby osiągnąć to, czego ona dokonała za granicą i której odkrycia przyczyniły się zasadniczo do rewolucyjnego wręcz rozwoju nauk w XX wieku. Zaczęto sobie zdawać sprawę, że jeżeli Polska chciała stać się nowoczesnym państwem europejskim, cywilizowanym i partnerskim, to musiała podjąć nowe wyzwanie i zdecydować się na intensywny rozwój nauki. Takim właśnie celom miało służyć powołanie do życia Polskiej Akademii Nauk, rozumianej jako korporacja skupiająca najwybitniejszych uczonych oraz stanowiącej narodowe centrum badań naukowych.
W ramach tej państwowej instytucji naukowej zaczęły powstawać instytuty badawcze. Włączono też do niej niektóre istniejące wcześniej placówki jak np. Instytut Matematyczny, Instytut Badań Literackich, czy Instytut Biologii Doświadczalnej (obecnie noszący imię Marcelego Nenckiego). Niezależnie od tego profesorowie, którzy weszli w skład korporacji, przystąpili do tworzenia nowych placówek. Byli to najwybitniejsi uczeni, głównie uniwersyteccy. Dzięki nim właśnie, w tej nowo tworzonej instytucji zaszczepiona została od samego początku cecha akademickości, niesłychanie istotna z naukowego punktu widzenia.
Zachowana została zgodność z pierwotną ideą Akademii, jako instytucji państwowej złożonej z części korporacyjnej oraz centrum badawczego. Część korporacyjna obejmuje obecnie 350 członków Akademii wybieranych dożywotnio (2/3 to profesorowie uczelni, a 1/3 - profesorowie z instytutów PAN i jednostek badawczo-rozwojowych). Przy wyborach nowych członków obserwuje się każdorazowo bardzo ostrą konkurencję, na jedno miejsce ubiega się średnio 20 kandydatów. Świadczy to, iż PAN cieszy się autorytetem wśród ludzi nauki. W ramach PAN działa 80 instytutów w różnych miastach Polski. Oprócz Warszawy, gdzie jest największa ich koncentracja, są one w: Krakowie, Katowicach, Gliwicach, Zabrzu, Wrocławiu, Poznaniu, Łodzi, Lublinie, Gdańsku, Olsztynie, Białowieży. Pracuje w nich ok. 9 tys. osób, z czego połowa to pracownicy naukowi, w tym 800 profesorów oraz 600 doktorów habilitowanych.
Instytuty PAN obejmują wszystkie dziedziny nauki, tj. nauki społeczne (Wydział I), biologiczne (Wydział II), matematyczne, fizyczne i chemiczne (Wydział III), techniczne (Wydział IV), rolnicze, leśne i weterynaryjne (Wydział V), medyczne (Wydział VI), nauki o Ziemi i górnicze (Wydział VII). Są one nastawione głównie na badania podstawowe, ale w kierunkach, w których istnieje naturalne przełożenie na praktykę, są podejmowane zaawansowane badania stosowane. Placówki PAN w większości uzyskują wysoką lokatę w rankingu KBN.
Placówki Akademii stały się warsztatami badawczymi dla uczonych uniwersyteckich z różnych dziedzin wiedzy. I przez co najmniej dziesięć pierwszych lat trwała pełna symbioza pomiędzy instytutami PAN i wyższymi uczelniami. Po tym dziesięcioleciu nastąpiła separacja placówek naukowych Akademii i uczelni. Różne były przyczyny tej dezintegracji polskiego środowiska naukowego, ale sprzyjało temu z pewnością m. in. zniesienie dwuetatowości w zatrudnieniu profesorów. Sprawiło to, że zaczęły się tworzyć dwa niezależne środowiska naukowe: pracowników etatowych Akademii i pracowników uczelni. Pogłębiająca się dezintegracja, negatywna zarówno dla badań naukowych jak i edukacji, utrzymywała się przez następne lata i niestety istnieje po dziś dzień.
Podejmowana obecnie działalność edukacyjna jest realizowana poprzez indywidualne związki pracowników naukowych z uczelniami, bądź też na podstawie porozumień zawieranych przez instytuty PAN z uczelniami. Skutecznie realizowaną formą zaangażowania PAN w edukację są również niepaństwowe uczelnie, powiązane z placówkami Akademii. W strukturze PAN jest 13 tego typu szkół wyższych, kształcących studentów na poziomach licencjackim, magisterskim i podyplomowym.
Ważną rolę badawczą i integrującą naukowców spełniają Komitety naukowe i problemowe PAN. Obecnie istnieje 110 komitetów, skupiających ok. 3.800 wybitnych specjalistów ze wszystkich dziedzin nauki, wybieranych demokratycznie i reprezentujących w przeważającej większości uczelnie wyższe, a ponadto placówki PAN i JBR-y. Zakres działalności komitetów obejmuje m.in. opracowywanie ekspertyz. Komitet Prognoz "Polska 2000 Plus" przy Prezydium PAN opracował np. wiele ekspertyz dotyczących strategii rozwojowej, w tym strategię rozwoju nauki, sięgającą roku 2020. Była ona przedmiotem dyskusji na konferencjach naukowych organizowanych przez Kancelarię Prezydenta RP w roku ubiegłym i w czerwcu br. Strategia ta nie była niestety przedmiotem ani debat parlamentarnych, ani rządowych.
Wiele ekspertyz tego typu, powstających w innych komitetach naukowych PAN, wysyłanych jest do Sejmu, Senatu, rządu, ministerstw. Opracowując takie dokumenty PAN wypełnia swe obowiązki państwowej instytucji naukowej. Uczeni wiedzą w jakich kierunkach należałoby kształtować rozwój kraju. Wykorzystanie natomiast ich wiedzy należy już do polityków, do kolejnych rządów. Niestety, nasze ekspertyzy nie pobudzają władz do podejmowania decyzji o charakterze politycznym i realizacji określonych strategii. Obserwuje się u nas brak polityki naukowej państwa, czyli świadomego podporządkowania niektórych programów badawczych wytyczonym, strategicznym kierunkom rozwoju gospodarki.
Rolę integrującą lokalne środowiska naukowe oraz reprezentanta PAN wobec władz wojewódzkich i samorządowych pełnią Oddziały PAN zlokalizowane w: Gdańsku, Katowicach, Krakowie, Lublinie, Łodzi, Poznaniu i Wrocławiu.
Akademia wypełnia nie tylko funkcję badawczą i różne funkcje państwowe, ale także określone funkcje społeczne. Muzeum Ziemi prowadzi badania i organizuje bardzo atrakcyjne wystawy. Przychodzą na nie tłumy młodzieży i ludzi dorosłych. Ogród Botaniczny PAN w Powsinie ma m.in. wielką kolekcję skalnych roślin, prowadzi unikatowy w skali europejskiej bank genów. Biblioteki naukowe PAN są dostępne dla wszystkich. Przy jednej z placówek PAN w Poznaniu jest arboretum obejmujące rzadkie kolekcje roślin.
50 lat temu PAN była praktycznie jedynym miejscem prowadzenia badań podstawowych. Obecnie placówki PAN skupiają około 9% krajowego potencjału badawczego. Jeżeli mierzyć efektywność badań liczbą publikacji w renomowanych międzynarodowych czasopismach naukowych, to udział instytutów PAN w tych publikacjach sięga aż 25%. Warunki działania instytutów PAN zależą od organizacji krajowego systemu nauki.
Wszystkie decyzje dotyczące finansowania badań naukowych w Polsce zapadają w rządowym organie jakim jest Komitet Badań Naukowych. W systemie tym - niespotykanym w skali światowej - organa założycielskie instytutów naukowych, w tym Polska Akademia Nauk, pozbawione są wpływu na finansowanie swoich instytutów. Tym samym nie dysponują podstawowym instrumentem do prowadzenia określonej polityki naukowej wobec placówek badawczych. Mamy do czynienia z podstawowym błędem systemowym, polegającym na oddzieleniu uprawnień od odpowiedzialności. W Polsce nie ma żadnych pośrednich szczebli decyzyjnych w sprawach finansowania badań. Oznacza to scentralizowanie decyzji finansowych wobec wszystkich placówek badawczych kraju w jednym organie państwowym, jakim jest KBN. Być może takie rozwiązanie było słuszne 12 lat temu, na początku transformacji ustrojowej, kiedy potrzebna była jakaś nowa forma finansowania badań i nowy organ państwowy, który by się tymi problemami zajmował i wypracował sposób dystrybucji środków państwowych zbliżony do stosowanych w najbardziej rozwiniętych demokracjach. KBN odegrał w okresie przejściowym pozytywną rolę, ale jest to już rola historyczna, tym bardziej że de facto jedynym elementem przejętym przez KBN ze wzorców światowych jest zasada konkurencji i konkursu. XXI wiek, jak również perspektywa integracji Polski z UE, wymagają dostosowania zasad finansowania badań naukowych do sprawdzonych rozwiązań na świecie, a szczególnie w Europie. W Polsce wyraźnie brak jest polityki naukowej państwa, zintegrowanej z długofalową strategią rozwojową kraju.
Nieodłączną częścią działalności naukowej PAN jest współpraca z zagranicą, obejmująca przede wszystkim wyjazdy i przyjazdy naukowców w celu prowadzenia badań naukowych oraz udział w konferencjach naukowych. Współpraca jest realizowana obecnie na podstawie 69 dwustronnych porozumień Akademii z zagranicznymi Akademiami i innymi instytucjami naukowymi. Niezależnie od porozumień dwustronnych placówki Akademii realizują własne umowy o współpracy z instytucjami zagranicznymi. Polska Akademia Nauk organizuje i koordynuje współpracę polskich placówek naukowych z 95 międzynarodowymi organizacjami naukowymi. Polscy uczeni uczestniczą w organizowanych przez te instytucje imprezach, biorą udział w badaniach i szkoleniach, korzystają z wydawanych przez te organizacje materiałów naukowych, ich baz i banków danych. Placówki Akademii uczestniczą i partycypują finansowo w 19 programach European Science Foundation. Akademia posiada zagraniczne stacje naukowe w Paryżu, Rzymie, Wiedniu i Berlinie odgrywające istotną rolę w aktywizacji międzynarodowej współpracy naukowej i promocji osiągnięć polskiej nauki.
Podsumowując należy stwierdzić, że przez ostatnie pół wieku zmieniło się wiele w nauce i w innych dziedzinach naszego kraju, także za sprawą Polskiej Akademii Nauk, która odegrała i nadal odgrywa ważną rolę zarówno w Polsce, jak i na arenie międzynarodowej.
Marian Truszczyński, Jan Gliński
Prof. dr hab. Marian Truszczyński, czł. rzecz. PAN jest członkiem Prezydium PAN oraz przewodniczącym V Wydziału Nauk Rolniczych Leśnych i Weterynaryjnych PAN.
Prof. dr hab. Jan Gliński, czł. rzecz. PAN jest prezesem Oddziału PAN w Lublinie i członkiem Prezydium PAN.
powrót do wydawnictwa 
|
