Hrubieszowskie w dobie panowania Gotów

Dzieje obszaru zawartego pomiędzy Wisłą na zachodzie, Bugiem na wschodzie, Roztoczem na południu i równinami Mazowsza oraz podmokłym krajobrazem Polesia na północy, dopiero przed kilkunastoma laty ujawniły złożoność procesów kulturowych jakie miały tutaj miejsce w okresie rzymskim¹ . Bardzo długo w opracowaniach syntetycznych obejmujących pierwsze cztery stulecia po n. Chr., Lubelszczyzna uważana była za strefę peryferyjną i mało znaczącą dla wyjaśniania historii starożytnej środkowej Europy. Jednak już wykopaliska na trzech cmentarzyskach: z okresu przedrzymskiego i rzymskiego (II w. p.n.e. - II w. n.e.) w Masowie² oraz ze starszego okresu rzymskiego (I-II w. n.e.) w Opoce³ i Puławach-Włostowicach⁴ pozwoliły na nieco inną ocenę charakteru i czasu osadnictwa starożytnego, przynajmniej w zakresie pierwszych dwóch stuleci naszej ery.

Absolutnie w nowym, nieoczekiwanym dla wiedzy o starożytności świetle postawiły dzieje okresu rzymskiego w interesującym nas regionie, badania archeologiczne w Kotlinie Hrubieszowskiej, intensywnie realizowane od bez mała dwudziestu pięciu lat⁵ . Oprócz zaskakujących odkryć w postaci potężnej struktury osadniczej wywołanej wędrówką Gotów z okresu II/III wieku, określanej umownie jako "grupa masłomęcka", zarejestrowano tutaj również niezwykle ważne dla poznania minionych dziejów i zarazem interesujące materiały, o dużo starszej metryce, z czasów III-II w. p.n.e., w archeologicznym języku nazywanych dla uproszczenia "grupą czerniczyńską"⁶ . Stały się one niezwykle istotnym elementem dla badania wędrówki innego germańskiego ludu - Bastarnów⁷ .
Pomimo widocznego postępu badań poza Kotliną Hrubieszowską, w dalszym ciągu najmniej wyraziste dla archeologów są czasy przypadające na schyłkowy okres pierwszego wieku i pierwszą połowę drugiego wieku po Chr. Na zachodniej Lubelszczyźnie, pomiędzy Wieprzem i Wisłą rozwijała się wtedy kultura przeworska⁸ , zaliczana do szeroko rozumianych "Wandalów"⁹ . Jej obecności na wschód od środkowego Wieprza udało się potwierdzić jak do tej pory tylko w niewielu punktach¹⁰ i to zasadniczo wyłącznie na podstawie znalezisk pojedynczych przedmiotów, mających często charakter "zgub". Przyczyna takiego stanu rzeczy jest niewyjaśniona, jednak nie może wynikać z niedostatecznego rozpoznania archeologicznego. Najprawdopodobniej istniała tutaj nieczytelna w źródłach archeologicznych bariera polityczna, która uniemożliwiała kolonizację wschodnich obszarów Wyżyny Lubelskiej. Można również założyć, że uwaga "Wandalów", a raczej jednego z ich odłamów znanego pod imieniem Burów¹¹ , bardziej zwrócona była ku kolonizacji Podkarpacia¹² , przez co nie docenili oni w porę kluczowego znaczenia geopolitycznego Kotliny Hrubieszowskiej. Pierwsze groby kultury przeworskiej w pobliżu tego subregionu, jak również liczniejsze znaleziska będące jej wytworami, pojawiły się dopiero w ostatnim ćwierćwieczu II stulecia, co mogło mieć przynajmniej dwojaką przyczynę.

Pierwsza z nich wskazuje na związek z wojnami markomańskimi jakie wybuchły na pograniczu Cesarstwa Rzymskiego w 166 roku. Spowodowały one w krótkim czasie włączenie się w działania militarne różnych plemion mieszkających na północ od głównych sprawców konfliktu - Markomanów i Kwadów¹³ . Potwierdzony został między innymi udział w prowadzonych na różnych frontach walkach społeczności wandalskich, w tym Hasdingów i Wiktofalów¹⁴ . W materiale archeologicznym wyraża się to obecnością wytworów kultury przeworskiej nad środkowym Dunajem i w dorzeczu Cisy. Znacząca część badaczy starożytności sądzi, że największy udział w konflikcie miały społeczności ze wschodniego obszaru kultury przeworskiej, w tym również szeroko rozumianej Lubelszczyzny. Tłumaczyłoby to rozrzedzenie osadnictwa tej kultury na Mazowszu i w interesującym nas regionie, jak również przesunięcie się go do Kotliny Hrubieszowskiej oraz na zachodni Wołyń i Podole¹⁵ .
Z obrzeża Kotliny Hrubieszowskiej znaleziska reprezentujące kulturę przeworską pochodzą z miejscowości: Góra Grabowiecka¹⁶ , Obrowiec¹⁷ , Werbkowice-Kotorów¹⁸ , Wronowice-Paprzyca¹⁹ , Przewodów²⁰ i Podlodów²¹ . Interesującym jest, że bez wyjątku mają one charakter militarny - reprezentują bowiem groby wojowników (nie ma grobów, które można by uznać za kobiece), ale również datowane są na ten sam czas. Stąd rodzi się druga możliwość uzasadnienia przyczyny pojawienia się kultury przeworskiej w Kotlinie Hrubieszowskiej, jako następstwa przesuwania się społeczności gockich, które w końcu II wieku podjęły wędrówkę na południe²² . Uważa się wręcz, że wymienione wyżej groby są świadectwem walk, jakie Goci stoczyli z "Wandalami" na drodze do opanowania południowo-wschodniej Europy, a cmentarzysko z Przewodowa na przedpolu Grzędy Sokalskiej może kryć szczątki uczestników ostatniej "bitwy o Kotlinę"²³ . W tym kontekście zrozumiałym jest, że do tej pory nie udało się zlokalizować jednoznacznych śladów po osadach kultury przeworskiej, których po prostu nie zdążono posadowić²⁴.

Najprawdopodobniej więc jeszcze w końcu II wieku do Kotliny Hrubieszowskiej dotarli pierwsi osadnicy utożsamianej z Gotami kultury wielbarskiej²⁵ . Można w nich widzieć kreowanych w literaturze przedmiotu exploratores przygotowujących podbijane obszary dla nowych osadników²⁶ . Z całą pewnością jednak już na przełomie II i III wieku obszar pomiędzy Huczwą, Bugiem i Bukową był we władaniu tego ludu²⁷ .
Dokumentem obecności Gotów są pozostałości po bez mała 70 osadach, 10 cmentarzyskach²⁸ , znalezisko skarbu złotych monet i medalionów z Metelina²⁹ oraz miecz wyłowiony z Bugu koło Gródka³⁰ i najpewniej wiele ze znalezionych na powierzchniach pól monet rzymskich. Osady tworzą kilka wyraźnych skupisk. Centralną pozycję w Kotlinie posiada zgrupowanie rozlokowane wokół dzisiejszej wsi Masłomęcz, na obszarze której zlokalizowano największą z osad i przynajmniej dwa cmentarzyska³¹ . Badania na jednym z nich (stanowisko nr 15) przyczyniły się walnie do wyodrębnienia wspomnianej wyżej grupy masłomęckiej³² , która wyróżnia się w środowisku kultur kręgu gockiego szczególnym obrządkiem pogrzebowym, preferującym birytualizm, i cząstkowaniem zwłok w przypadku pochówków inhumowanych. Poza tym, ową niezwykłą formację kulturową charakteryzuje wysoki poziom rzemiosła - między innymi bardzo szybko przyswojono sobie tutaj umiejętność toczenia naczyń, najpewniej produkcję szkła³³ , wysoko postawiona była metalurgia kolorowa³⁴ ; oraz szerokie kontakty handlowe³⁵ . Jeden z bardziej interesujących dokumentów ostatniego zajęcia stanowi ozdobna atasza z brązu z wyobrażeniem twarzy "Meduzy", służąca do mocowania ucha wiadra, znaleziona na powierzchni osady w Gródku nad Bugiem³⁶ oraz rzymski świecznik (candelabrium) mający za podstawę trójnóg wyobrażający lwie łapy³⁷ . Interesujące jest że obydwa wymienione przedmioty, jak również szereg innych importów rzymskich (na przykład tzw. fibula legionowa w kształcie niedźwiedzia³⁸) pochodzą ze strefy środkowego oraz górnego Dunaju i nie znajdują innych odpowiedników w Europie środkowej.

Wszystko wskazuje na to, że Kotlina Hrubieszowska w przeciągu III i co najmniej w pierwszej połowie wieku IV odgrywała wiodącą rolę polityczną i gospodarczą w tej części Europy. Świadczy o tym między innymi obecność tak zwanych "wielkich domów"³⁹ (Hrubieszów Podgórze) o powierzchni użytkowej i gospodarczej około 200 m2. Zwraca również uwagę niezwykła koncentracja znalezisk monet rzymskim⁴⁰ . Tylko na powierzchni osady w Gródku znaleziono ponad 100 różnych egzemplarzy⁴¹ , będących najprawdopodobniej najzwyklejszymi zgubami, niedostrzeżonymi przez zamożnych mieszkańców. Pozwala to sądzić, że w tej części starożytnej Europy monetą posługiwano się jako powszechnym środkiem płatniczym. Innym wskazaniem powszechności obiegu monet może być duża ilość ich rzymskich fałszerstw (tzw. subberati)⁴² . Dla części społeczności gockiej monety miały również znaczenie magiczne, o czym świadczą liczne znaleziska zawieszek jakie z nich wykonywano⁴³ . Innym wskazaniem szczególnej roli omawianego obszaru jest nagromadzenie i różnorodność importów - zarówno prowincjonalnorzymskich (naczynia szklane, metalowe, ceramiczne, ozdoby ze szkła i metali)⁴⁴ jak i barbarzyńskich (bursztyn⁴⁵ , jubilerskie i metalowe wyroby kultur bałtyjskich⁴⁶ i sarmackich⁴⁷ , produkty skandynawskich warsztatów metalurgicznych⁴⁸ ).
Bardzo szybko początkowo "gocki" charakter Kotliny nabrał rysu "polikulturowości" i polietniczności, co również dowodzi wielkiego znaczenia jej obszaru dla dziejów okresu późnej starożytności. Antropologiczne badania szczątków kostnych pokazują na przykład znaczny udział czynnika sarmackiego⁴⁹ a rekonstrukcje twarzy - cechy wręcz laponoidalne⁵⁰ . Natomiast w trakcie wykopalisk na cmentarzyskach w Masłomęczu i Gródku natrafiono na groby, które można wprost przypisać Sarmatkom⁵¹ i Bałtom. Z kolei obecność w niektórych grobach zabronionych przez rytuał gocki przedmiotów wykonanych z żelaza⁵² , każe brać pod uwagę znaczny udział w strukturze grupy masłomęckiej "autochtonicznej" ludności kultury przeworskiej⁵³ .

Niezwykle ważne dla badania grupy masłomęckiej są dwa znaleziska wyobrażeń twarzy ludzkich. Brązową blachę z przedstawieniem głowy mężczyzny znaleziono w Gródku nad Bugiem⁵⁴ , natomiast odciśniętą za pomocą stempla twarz w złotej blasze, w otoczeniu wyobrażeń ptasich głów i delfinów - w Masłomęczu⁵⁵ . Pomijając wartość artystyczną tych przedmiotów, są one znakomitym dokumentem bliskich związków Kotliny Hrubieszowskiej ze Skandynawią.
Najbardziej ekscytującym elementem kulturowym grupy masłomęckiej są bez wątpienia jej cmentarze. Charakteryzuje je z jednej strony niezwykła funkcja i rola w życiu społeczności grupy, o czym świadczy zaprojektowanie szeregu form przestrzennych umożliwiających gromadzenie się w celach obrzędowych i wypełnianie różnych rytuałów nie zawsze mających bezpośrednio związek z kultem zmarłych⁵⁶ . Służyły temu między innymi kręgi wyznaczane przez mogiły grobów, jak również z góry założony porządek grzebania zmarłych, uwzględniający ich status rodowy, majątkowy i społeczny⁵⁷ . Stwierdzono również, że cmentarz w Masłomęczu założony był w obrębie regularnego prostokąta i ogrodzony "płotem". W późnym okresie rzymskim zaczęły natomiast powstawać małe cmentarze rodowe, w rodzaju obiektów odkrytych w Moroczynie⁵⁸, Gródku nad Bugiem (stanowisko 1)⁵⁹ , i Hrubieszowie-Antonówce⁶⁰ oraz namiastka cmentarzy elit społecznych, za jaką należy uznać bogaty, pojedynczy pochówek w wielkiej komorze grobowej odkryty jeszcze w latach pięćdziesiątych w Werbkowicach-Kotorowie⁶¹ .
Innym elementem grupy masłomęckiej, jaki nieustająco przykuwa uwagę, jest skomplikowany obrządek pogrzebowy, nakazujący grzebanie części zmarłych w postaci cząstkowej; dokładanie do grobów dzieci kości osobników dorosłych; nieraz wielokrotne otwieranie mogił celem zadośćuczynienia innym obrzędom ku czci zmarłych; czy też zwyczaj grzebania wraz ze zmarłymi zwierząt. Wszystkiemu towarzyszyły niezwykle zróżnicowane formy i wielkości jam grobowych, często mających postać grobowców z drewnianymi komorami ze ścianami obwieszonymi tkaninami lub matami, oraz różne formy pojemników na zwłoki - od skrzyń zbijanych z desek, po dłubanki w pniach drzew i kosze⁶².
Obowiązujące reguły obdarowywania zmarłych były identyczne jak na całym obszarze kultur kręgu gockiego. Zabraniały one między innymi wkładania do grobów broni i narzędzi pracy, co na przykład z upodobaniem czynili Wandalowie; jak również unikania przedmiotów wykonanych z żelaza. Tak więc najczęściej znajduje się elementy stroju w postaci jego zapięć z brązu i srebra (fibule), części pasa i ozdób (naszyjniki z paciorków szklanych, bursztynowych i metalowych) oraz różnego rodzaju amulety⁶³ i wisiorki. Poza tym często występują osobiste przybory kobiece w postaci igieł, przęślików i zatyczek do przędzy oraz grzebienie i naczynia⁶⁴. Niezwykle intrygujący był zwyczaj nakazujący składanie przy prawym łokciu zmarłej osoby wyprażonych w ogniu kamieni⁶⁵, dla którego brak racjonalnego wytłumaczenia.
U schyłku starożytności, najpewniej w początkach czwartego wieku, ludność grupy masłomęckiej radykalnie zmieniła swoje poglądy na filozofię śmierci i zaprzestała grzebać swoich zmarłych w tradycyjny sposób. Od tej pory zaczęła dominować kremacja, a przepalone szczątki były wysypywane na wyznaczonym w tym celu na powierzchni cmentarza miejscu, na zniwelowanych mogiłach grobów, tworząc kilkunastocentymetrową warstwę na planie koła. W jego centrum natrafiono na ślady po niewielkiej budowli, która mogła spełniać funkcję "kapliczki cmentarnej"⁶⁶.
Zmianie w sposobie traktowania zmarłych towarzyszyły narodziny innego obrzędu, który pozostawił na cmentarzysku w Masłomęczu ślad w postaci poniszczonych elementów odzieży oraz potłuczonych szklanych i glinianych naczyń. Można jedynie domyślać się, że oto uchwycone zostały relikty bliżej nie znanego święta, najprawdopodobniej ku czci zmarłych, które wyrażało się "orgiastycznym" finałem polegającym na niszczeniu przyniesionych przedmiotów⁶⁷.
Około połowy IV wieku obserwuje się w Kotlinie Hrubieszowskiej postępujące rozrzedzenia osadnictwa⁶⁸. Jest to najpewniej skutek mającej w tym czasie miejsce intensywnej kolonizacji Grzędy Sokalskiej, która stała się konkurencyjnym "centrum" osadniczym⁶⁹ . Należy sobie wyobrazić, że wkrótce przejęło ono wszystkie kompetencje grupy masłomęckiej i przynajmniej do schyłku starożytności pełniło wiodącą rolę w stymulowaniu kontaktów interkulturowych. Najprawdopodobniej również nie bez przyczyny dla tej destabilizacji były wypadki polityczne w strefie nadczarnomorskiej oraz zbliżające się zagrożenie huńskie. To one spowodowały najpewniej radykalny odpływ ludności gockiej⁷⁰.
Po 375 roku, który jest datą początku najazdu Hunów, pozostały w rejonie Hrubieszowa już tylko niewielkie grupy ludności. Trwały one - najprawdopodobniej w uzależnieniu politycznym od państwa Attyli - przynajmniej do połowy V wieku⁷¹. Świadczą o tym znaleziska z okolic Gródka nad Bugiem, między innymi unikatowych, ostrogockich masywnych zawieszek w kształcie litery "S" z wyobrażeniami stylizowanych głów smoków na zakończeniach⁷². Do tego samego horyzontu czasu należy zaliczyć również elementy bogato zdobionych sprzączek pasów w panującym wtedy stylu "Sösdala-Kačin-Untersiebenbrun"⁷³ . Wyróżniały się one obecnością bardzo masywnych kolców, zdobionych często stylizowanymi głowami zwierzęcymi, niekiedy powlekanych złotą folią, a uzupełniały je języczkowate okucia końców pasów, jakie znane są z Gródka nad Bugiem, Masłomęcza, Stefankowic i Uśmierza⁷⁴. Na ten sam czas winien być datowany tzw. skarb z Metelina lub z jego okolic, którego najmłodszym elementem jest solidus Teodozjusza II, bity w latach 442/443⁷⁵ .
Można się jednak domyślać, że pomimo osłabienia osadnictwa, Kotlina w dalszym ciągu pełniła rolę pośrednika w kontaktach - tym razem państwa Gotów na Krymie⁷⁶ - najpierw z obszarem ujścia Wisły, gdzie powstało państwo Widiwariów⁷⁷ , później natomiast z niezwykle frapującym tworem interkulturowym z obszaru północnego Mazowsza i zachodnich Mazur w rejonie Wielkich Jezior, nazywanego grupą olsztyńską⁷⁸ . Tym sposobem w okolice Pruszcza trafiły zapinki typu "późnosarmackiego"⁷⁹ , do Pielgrzymowa dotarły zapinki w stylu "Fîntînele Rît-Jakuszowice-Gródek"⁸⁰ , a do grupy olsztyńskiej krymskie sprzączki z kolcami w kształcie głów orłów⁸¹.
O tym, że zanikające co prawda osadnictwo późnogermańskie trwało również na obrzeżach Kotliny Hrubieszowskiej, świadczą najlepiej dwa spektakularne skarby: srebrnych, pozłacanych ozdób i srebrnych monet (silikw) z Zamościa - datowany na okres około 450 roku⁸² i ozdób, oraz uprzęży końskiej ze srebra z miejscowości Kačyn na Wołyniu⁸³. Najpewniej dopiero w schyłkowej fazie V wieku, z całą pewnością jednak w pierwszej połowie wieku VI pojawili się w Kotlinie Hrubieszowskiej pierwsi osadnicy słowiańscy⁸⁴. Czy ich przybycie spowodowało całkowite wyniszczenie pozostałości osadników z kulturą gocką, czy też zostały one wchłonięte w nową rzeczywistość polityczną i gospodarczą - jest na razie tajemnicą.

Dr hab. Andrzej Kokowski, prof.UMCS, jest kierownikiem Katedry Archeologii Wydziału Humanistycznego UMCS w Lublinie

1. Najpełniejsze podsumowanie tego zagadnienia w: A. Kokowski, Lubelszczyzna w młodszym okresie przedrzymskim i w okresie rzymskim, Lublin 1991, s. 171-210
2. Gurba, Cmentarzysko lateńsko-rzymskie w Masowie, pow. Garwolin, badane w 1953 roku, Wiadomości Archeologiczne, t. 20:1954, s. 303; tenże - Grób wojownika z późnego okresu lateńskiego z Masowa w pow. garwolińskim, Przegląd Archeologiczny, t. 20:1958, s. 326-331
3. E. Szarek-Waszkowska, Cmentarzysko kultury przeworskiej w miejscowości Opoka, pow. Puławy, Studia i Materiały Lubelskie, t. 5:1971, s. 79-187; oraz istotne weryfikacje i uzupełnienia do tej publikacji: A. Kokowski, Lubelszczyzna ..., op. cit., s. 96-116; A. Kokowski, Ostroga z cmentarzyska kultury przeworskiej w Opoce, [w:] Kultura przeworska, t. II, Lublin, s. 167-169; M. Stasiak, Ceramika z cmentarzyska kultury przeworskiej w Opoce, Kultura przeworska, t. II:1994, s. 4-165
4. L. Gajewski, J. Gurba, Civilisation de Przeworsk dans la région de Lublin, Inventaria Archaeologica Pologne, z. 45:1981; J. Gurba, Z problematyki osadnictwa Lubelszczyzny w piewrszych wiekach naszej ery, Folia Societatis Scientiarum Lublinensis, vol. 20:1978, Hum. 1-2, s. 15-19
5. Podsumowanie dziejów badań jak również oceny ich wartości zawarte jest w tekstach A. Kokowskiego: Badania nad okresem przedrzymskim, okresem rzymskim i wczesnym okresem wędrówek ludów, Archeologia Polski Środkowowschodniej, t. I:1996, s. 249-253; Research on the Pr-Roman and Roman Periods in Postwar Poland, World Archaeological Bulletin, t. 8:1997, s. 224-237, 264-304; 20 lat archeologii w Masłomęczu, [w:] 20 lat archeologii w Masłomęczu, t. I:1997, Lublin, s. 11-26; Dorobek archeologii okresu przedrzymskiego i rzy>mskiego ostatniego półwiecza w Polsce południowo-wschodniej. Stan i perspektywy badań, [w:] M. Kobusiewicz, S. Kurnatowski (red.) Archeologia i prahistoria polska w ostatnim półwieczu. Materiały z konferencji Dorobek archeologii i prahistorii ostatniego półwiecza w Puszczykowie koło Poznania (27-30 października 1997 r.), Poznań, s. 325-337
6. A. Kokowski, Stan i potrzeby badań nad młodszym okresem przedrzymskim i okresem wpływów rzymskich na Lubelszczyźnie, [w:] K. Godłowski, R. Madyda-Legutko (red.) Stan i potrzeby badań nad młodszym okresem przedrzymskim i okresem rzymskim w Polsce, Kraków, s. 185-187. Porównaj też sformułowane w 1985 roku a opublikowane w 1991 roku interesujące uwagi na temat złożoności interpretacji materiałów grupy czerniczyńskiej - S. Czopek, Grupa czerniczyńska jako wynik latenizacji wschodniej Lubelszczyzny, Archeologia Polski, t. XXXVI:1991, s. 93-113; również - S. Czopek, Kultura pomorska a kultura zarubiniecka. Z badań nad schyłkową fazą kultury pomorskiej we wschodniej Lubelszczyźnie, [w:] A. Kokowski (red.) Mémoires Archéologiques, Lublin 1985, s. 101-103; S. Czopek, W kwestii tzw. grupy czerniczyńskiej, Kultura przeworska, t. 4:1999, s. 201-204; A. Kokowski, Lubelszczyzna ..., op. cit., s. 177-180; S. Czopek, Grupa czerniczyńska, prezentacja i analiza źródeł, [w:] Prace i Materiały Zamojskie, t. III:1991, s. 45-142
7. Na temat sytuacji kulturowej i politycznej wywołanej pojawieniem się Bastarnów porównaj tekst: A. Kokowski, "Prowincja" kultury przeworskiej w młodszym okresie przedrzymskim nad dolnym Wieprzem, [w:] red. J. Andrzejowski, COMHLAN. Studia z archeologii okresu przedrzymskiego i rzymskiego w Europie Środkowej dedykowane Teresie Dąbrowskiej w 65. rocznicę urodzin, Warszawa 1999, s. 203-216
8. A. Kokowski, Lubelszczyzna ... op. cit., s. 183-187
9. J. Strzelczyk, Wandalowie i ich afrykańskie państwo, Warszawa 1992, s. 70-78
10. A. Kokowski, Lubelszczyzna ..., op. cit., s. 184 ryc. 88
11. J. Kolendo, Lugiowie Burowie oraz Burowie. Przyczynek do interpretacji sytuacji politycznej i kulturowej Europy barbarzyńskiej w końcu I wieku i w II wieku n.e., [w:] J. Andrzejowski (red.) COMHLAN. Studia z archeologii okresu przedrzymskiego i rzymskiego w Europie Środkowej dedykowane Teresie Dąbrowskiej w 65. rocznicę urodzin, Warszawa, s. 226-228
12. K. Godłowski Przemiany kulturowe i osadnicze w południowej i środkowej Polsce w młodszym okresie przedrzymskim i w okresie rzymskim, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1984, s. 49, 61; A. Kokowski, Ramy chronologiczne kultury przeworskiej w południowo-wschodniej Polsce, Wiadomości Archeologiczne, t. LIV:2000 (w druku)
13. H-W. Böhme, Archäologische Zeugnisse zur Geschichte der Markomanenkriege (166-180 n. Chr.), Jahrbuch Römisch-Germanische-Zentralmuseum-Mainz, t. 22:1975, s. 153-217; J. Wielowiejski, Tło historyczne wojen markomańskich oraz niektóre aspekty ich wpływu na kontakty Rzymian z ludami zadunajskimi, [w:] J. Wielowiejski (red.) Znaczenie wojen markomańskich dla państwa rzymskiego i północnego Barbaricum, Scripta Archaeologica II, Warszawa 1982, s. 5-39
14. Szeroko na ten temat: K. Godłowski, Północni Barbarzyńcy i wojny markomańskie w świetle archeologii, [w:] J. Wielowiejski (red.) Znaczenie wojen markomańskich dla państwa rzymskiego i północnego Barbaricum, Scripta Archaeologica II, Warszawa 1982, s. 48-80; szczegółowiej - M. Olędzki, Die Fibeln Typ Almgren 43 als Zeugnisse für die Anwesenheit eingewanderter Viktovalen im mittleren Donauraum, Praehistorische Zeitschrift, t. 62:1992, s. 90-111
15. K. Godłowski, Przemiany ..., op. cit., s. 81-83; A. Kokowski, Lubelszczyzna ..., op. cit., s. 187-189
16. 16 E. Banasiewicz, Zespół zabytków z grobu kultury przeworskiej odkryty w Górze Grabowiec, woj. zamojskie, Archeologia Polski Środkowowschodniej, t. II:1997, s. 277-279
17. A. Kokowski, Lubelszczyzna ..., op. cit., s. 85-88, 89 ryc. 42
18. M. Stasiak-Cyran, Nowe materiały do poznania kultury przeworskiej na Lubelszczyźnie, Kultura Przeworska, t. IV:1998 (1999), s. 163-169
19. L. Gajewski, Zniszczony grób ciałopalny z późnego okresu wpływów rzymskich we Wronowicach-Paprzycy, woj. zamojskie, Wiadomości Archeologiczne, t. XLV:1980, s. 248-249
20. M. Śmiszko, Kultury wczesnego okresu epoki Cesarstwa Rzymskiego w Małopolsce Wschodniej, Lwów 1932, s. 22-24
21. J. Gurba, Z. Ślusarski, Bogato wyposażony grób z III wieku z Podlodowa w pow. tomaszowsko-lubelskim, Przegląd Archeologiczny, t. 17:1964-1965, s. 202-207; być może również - E. Banasiwicz, Sprawozdanie z prac sondażowych na cmentarzysku kultury przeworskiej w Podlodowie stan. 2, gm. Łaszczów, [w:] Sprawozdania z badań archeologicznych w województwie zamojskim w 1993 roku, Zamość 1994, s. 37-39. W tym miejscu należy wspomnieć jeszcze o odkrytym w Swaryczowie grobie wojownika kultury przeworskiej z tego samego horyzontu czasowego - A. Kokowski, J. Kuśnierz, A. Urbański, Grób wojownika kultury przeworskiej ze Swaryczowa w woj. zamojskim, Kultura przeworska, t. 3:1997 (1998), s. 141-150; jak również o najprawdopodobniej przeworskiej ostrodze z Kolonii Husynne, stan. 4 - E. Banasiewicz, Sprawozdanie z prac ..., op. cit., s. 38 ryc. 2:3. Wszystko wskazuje na to, że w tej samej grupie znalezisk należy umieścić jeszcze grot z zadziorami, z profilowaną tuleją z Horodła - A. Kokowski, Lubelszczyzna ..., op. cit., s. 162
22. A. Kokowski, Lubelszczyzna ..., op. cit., s. 187; A. Kokowski, Vorschlag zu relativen Chronologie der südöstlichen Kulturen des "Gotenkreises" (Die Forschungsergebnisse zur Masłomęcz-Gruppe in Polen), [w:] G. Fuchs-Gomolka (red.) Die Sîntana de Mureş-Černjachov-Kultur. Akten des Internationalen Kolloquiums in Caputh vom 20. bis 24. Oktober 1995. Kolloquien zur Vor- und Frühgeschichte, t. 2:1999, Bonn, s. 179-209
23. A. Kokowski, Schätze der Ostgoten, Stuttgart 1995, s. 39; A. Kokowski, Archeologia Gotów. Goci w Kotlinie Hrubieszowskiej, Lublin 1999, s. 44-45
24. Zbliżona "dramaturgia" dziejów osadnictwa przeworskiego miała miejsce na "łuku Karpat" - A. Kokowski, Strefy kulturowe w młodszym okresie przedrzymskim i w okresie rzymskim na łuku Karpat, [w:] S. Czopek, A. Kokowski (red.) Na granicach antycznego świata. Sytuacja kulturowa w południowo-wschodniej Polsce i regionach sąsiednich w młodszym okresie przedrzymskim i w okresie rzymskim, Rzeszów, s. 25-44
25. A. Kokowski, Zagadnienie osadnictwa ludności kultury wielbarskiej na Lubelszczyźnie, [w:] J. Gurba, A. Kokowski (red.) Kultura wielbarska w młodszym okresie rzymskim, t. I:1988, Lublin, s. 245-246, 251 ryc. 7; A. Kokowski, Lubelszczyzna ..., op. cit., s. 187-188
26. V. Bierbrauer, Archäologie und Geschichte der Goten vom 1.-7. Jahrhundert, Versuch einer Bilanz, Frühmittelälterliche Studien, t. 29:1995, s. 98-105; A. Kokowski, Schätze ..., op. cit., s. 40-41; A. Kokowski, Vorschlag zu relativen ..., op. cit., s. 184 tabela 2, 186 ryc. 2
27. A. Kokowski, Grupa masłomęcka. Z badań nad przemianami kultury Gotów w młodszym okresie rzymskim, Lublin 1995, s. 34-42; A. Kokowski, Vorschlag zu relativen ..., op. cit., s. 184, 186 ryc. 2, 186, ryc. 3
28. E. i A. Kokowscy, Osadnictwo wczesnośredniowieczne w mikroregionie pomiędzy Huczwą, Bugiem i Bukową na tle osadnictwa grupy masłomęckiej z młodszego okresu rzymskiego, Zamość 1987, s. 51-65
29. K. Przybysławski, Monety rzymskie znalezione na naszych ziemiach, Wiadomości Numizmatyczno-Archeologiczne, t. 6:1907, s. 606; J. Gurba, Importy rzymskie z województwa lubelskiego, Archeologia, t. 7:1955 (1957), s. 158; J. Bodzek, W sprawie znalezisk monet Karola Beyera, Wiadomości Numizmatyczne, R. XL:1996, s. 142-145; A. Bursche, Złote medaliony rzymskie w Barbaricum, symbolika prestiżu i władzy społeczeństw barbarzyńskich u schyłku starożytności, Światowit, Suplement Series A: Antiquity, vol. II 1998, s. 236-237
30. T. Borodziej, A. Kokowski, Znaleziska wotywne (?) na Lubelszczyźnie, Wiadomości Archeologiczne, t. 51:1986-1990 (1991), s. 223, 224 ryc. 1a, 225 ryc. 2; A. Kokowski, Schätze ..., op. cit., s. 76 ryc. 52 (uwaga! omyłkowo na tej rycinie wydrukowano połączenie obrysu miecza z Gródka z wyobrażeniem Marsa i Wiktorii na mieczu z Podlodowa)
31. Bibliografia dotycząca tego zgrupowania i dzieje jego badań w - A. Kokowski, 20 lat archeologii w Masłomęczu, [w:] J. Ilkjaer, A. Kokowski (red.) 20 lat archeologii w Masłomęczu, t. I:1997 (1998), Lublin, s. 11-26
32. A. Kokowski, Interpretacja kulturowa materiałów typu Masłomęcz, [w:] J. Gurba (red.) Zachodnia strefa osadnictwa kultury czerniachowskiej, Lublin 1986, s. 71-90; A. Kokowski, Stan i potrzeby ..., op. cit., s. 192
33. A. Kokowski, Proweniencja szkieł antycznych w aspekcie analizy typologicznej na przykładzie materiałów z cmentarzyska w Masłomęczu, Acta Universitatis Nicolai Copernici, Archeologia, t. 12:1987, s. 51-61
34. R. Zieleń, Z problematyki badań metalurgicznych wyrobów grupy masłomęckiej, [w:] J. Gurba, A. Kokowski (red.) Kultura wielbarska w młodszym okresie rzymskim, t. II, Lublin, s. 81-102
35. A. Kokowski, Kontakty ludności grupy masłomęckiej ze światem antycznym, [w:] J. Gurba, T. Łoposzko (red.) Z osiągnięć polskiej archeologii śródziemnomorskiej, Lublin 1991, s. 153-165
36. Informację o tym znalezisku zawdzięczamy panu Piotrowi Kani z Gródka nad Bugiem, za co niniejszym serdecznie dziękujemy. Pełne opracowanie unikatowego znaleziska w: M. Gładysz, Znalezisko z Gródka nad Bugiem, [w:] Corpus der römischen Funde im europäischen Barbaricum, Suplement, t. 2, Warszawa 2000 (w druku)
37. A. Kokowski, Niecodzienny import prowincjonalnorzymski z Gródka nad Bugiem, [w:] Corpus der römischen Funde im europäischen Barbaricum, Suplement, t. 2, Warszawa 2000 (w druku)
38. A. Kokowski, Prowincjonalnorzymska fibula (typ Böhme 29) z Gródka nad Bugiem, Studia Gothica, t. 2:1998, s. 231-236
39. E. Banasiewicz, Kompleks osadniczy ..., op. cit., s. 48 ryc. 3, s. 53-55; A. Kokowski, Zur Frage sogenannter "großer Häuser" in Mittel- und Osteuropa, [w:] A. Leube (red.) Haus und Hof in östlichen Germanien, Universitäsforschungen zur Prähistorischen Archäologie (Berlin), t. 50:1998, s. 14-24
40. A. Kokowski, Monety antyczne na Lubelszczyźnie, Wiadomości Numizmatyczne, R. 28:1984 (1985), s. 44-49; A. Kokowski, Lubelszczyzna ..., op. cit., s. 152-157, s. 151 ryc. 76
41. A. Kokowski, Wykrywacze metali - instrument naukowy, czy barbarzyńskie narzędzie, [w:] W. Brzeziński (red.) Wykrywacze metali w archeologii, Warszawa 2000, s. 27
42. A. Kokowski, Schätze ..., op. cit., s. 155, 157. W Gródku nad Bugiem znaleziony został również przez Piotra Kanię unikatowy fragment "rulonu" monet zawiniętych pierwotnie w tkaninę - wszystkie trzy sztuki okazały się rzymskimi fałszerstwami (zbiory Katedry Archeologii UMCS - ekspertyza dr. B. Paszkiewicza)
43. A. Kokowski, Schätze ..., op. cit., s. 155-157, s. 183 ryc. 113; A. Bursche, J. Okulicz-Kozaryn, Groby z monetami rzymskimi na cmentarzysku kultury wielbarskiej w Weklicach koło Elbląga, [w:] J. Andrzejowski (red.) COMHLAN. Studia z archeologii okresu przedrzymskiego i rzymskiego w Europie Środkowej dedykowane Teresie Dąbrowskiej w 65. rocznicę urodzin, Warszawa 1999, s. 147-148 A. Kokowski, Archeologia Gotów. ..., op. cit., s. 88 ryc. 108
44. A. Kokowski, Proweniencja szkieł..., op. cit., s. 51-61; A. Kokowski, Stan badań nad dziejami szkła okresu rzymskiego na Lubelszczyźnie, Acta Univeristatis Nicolae Copernici, t. 18:1990, s. 77-98; A. Kokowski, Kontakty ludności ..., op. cit., s. 153-165; A. Kokowski, Schätze ..., op. cit., s. 68-71, 155-165
45. A. Reszczyńska, Zabytki bursztynowe w kulturze wielbarskiej i w grupie masłomęckiej, Studia Gothica, t. 2:1997 (1998), s. 114-116
46. A. Bitner-Wróblewska, Elementy bałtyjskie w kulturze wielbarskiej, [w:] J. Gurba, A. Kokowski (red.) Kultura wielbarska w młodszym okresie rzymskim, t. II 1989, Lublin, s. 163, 172-171; A. Kokowski, Gródek nad Bugiem ..., op. cit., t. II, s. 62 ryc. 50:21; A. Kokowski, Schätze ..., op. cit., s. 68 ryc. 45; A. Kokowski, Grupa masłomęcka ..., op. cit., s. 268-269; A. Kokowski, Die Masłomęcz-Gruppe. Ihre Chronologie und Beziehungen innerhalb des gotischen Kulturkreises - ein Beispiel für den kulturellen Wandel der Goten im Verlauf ihrer Wanderungen, Bericht der Römisch-Germanischen Kommission 78:1997 (1999), s. 825, zestawienie 15c; A. Kokowski, La fin de la civilisation de Wielbark et ses conséquences, [w:] J. Tejral, Ch. Pilet, M. Kazanski (red.) L'occident romain et l'Europe Centrale á l'époque des grandes migrations, Spisy Archeologického Ústavu AV ČR Brno, t. 13:1999, Brno, s. 314-315
47. A. Kokowski, Geschichte der Verbindungen der Goten mit den Sarmaten im Lichte der Untersuchungen der Masłomęcz-Gruppe und der Kulturen des Goten-Kreises, [w:] C. von Carnap-Bornheim (red.) Germanen und Sarmaten, Marburg 2000, (w druku)
48. A. Kokowski, Dziewiętnasty sezon wykopaliskowy na cmentarzysku ludności grupy masłomęckiej na stanowisku nr 15 w Masłomęczu w pow. Hrubieszów,woj. lubelskie, Archeologia Polski Środkowowschodniej, t. IV:1999, s. 130, 132; A. Kokowski, Archeologia Gotów ..., op. cit., s. 79 ryc. 91
49. W. Kozak-Zychman, Charakterystyka antropologiczna ludności Lubelszczyzny z młodszego okresu rzymskiego, Lublin 1996, s. 39-40
50. Z. Łubocka, Rekonstruktion der weichen Teile aufgrund des Schädels aus dem Gräberfeld der Masłomęcz-Gruppe in Gródek an Bug, Studia Gothica, t. 2:1997 (1998), s. 21-34; A. Kokowski, Archeologia Gotów ..., op. cit., s. 79 ryc. 89
51. A. Kokowski, Schätze ..., op. cit., s. 75, 176-179; A. Kokowski, Gródek nad Bugiem ..., op. cit. ,t. 2: s. 38 ryc. 30, s. 57-64 ryc. 47-51, s. 123-124 ryc. 105-106; t. 3: fot. 41-42, 75-79, 170-172; A. Kokowski, Archeologia Gotów ..., op. cit., s. 95 ryc. 120-121
52. M. Gładysz, Zabytki żelazne w inwentarzach grobowych kultury wielbarskiej i grupy masłomęckiej, Studia Gothica, t. 2:1997 (1998), s. 35-88
53. M. Gładysz, Zabytki żelazne ..., op. cit., 57-58
54. A. Kokowski, Schätze ..., op. cit., s. 123, 124 ryc. 80; A. Kokowski, Archeologia Gotów ..., op. cit., s. 79 ryc. 90
55. A. Kokowski, Dziewiętnasty sezon ..., op. cit., s. 130; A. Kokowski, Archeologia Gotów ..., op. cit., s. 79 ryc. 91
56. A. Kokowski, Die Masłomęcz-Gruppe als Ausdruck der Kulturwandlungen im Raum von Lublin in der späten Kaiserzeit, Archaeologia Polona, t. 28:1990, s. 151-171; A. Kokowski, Auf den Spuren der Goten, Die Gräber der Masłomęcz-Gruppe, Das Altertum, t. 38:1992, s. 81-93; A. Kokowski, Cmentarzyska ludności grupy masłomęckiej, Acta Universitatis Wratislaviensis 2050 - Studia Antropologiczne, t. 5:1998, s. 69-76
57. A. Kokowski, Schätze ..., op. cit., s. 92-97
58. A. Kokowski, W. Mazurek, Stanowisko ..., op. cit., passim
59. W. Bender, E. Kierzkowska, K. Kierzkowski, J. Bronicka-Rauhutowa, Badania w Gródku ..., op. cit.; K. Kierzkowski, Cmentarzysko ..., op. cit., passim.
60. A. Kokowski, Lubelszczyzna ..., op. cit., s. 138-145
61. T. Piętka-Dąbrowska, Werbkowice-Kotorów, distr. de Hrubieszów, tombe de femme á inhumation No 1, Inventaria Archaeologica Poloniae, z. 5:1961, tabl. 34
62. A. Kokowski, Lubelszczyzna ..., op. cit., s. 200
63. A. Kokowski, Zur Herkunft einiger Amuletten im Kreise der Gotenkultur, [w:] International Connections of the Barbarians of the Carpathian Basin in the 1st-5th centuries A.D., Asód-Nigeryhasa 2000 (w druku)
64. B. Rutkowska, Grupa masłomęcka w świetle badań archeologiczno-antropologicznych (Masłomęcz, stanowisko 15), [w:] J. Gurba, A. Kokowski (red.) Kultura wielbarska w młodszym okresie rzymskim, t. II, Lublin 1989, s. 36-41
65. A. Kokowski, Schätze ..., op. cit., s. 167
66. A. Kokowski, Cmentarzysko z młodszego okresu wpływów rzymskich w Masłomęczu, Rocznik Zamojski, t. 1:1987, s. 267-268; M. Mączyńska, Ein spätkaiserzeitliches "Totenhaus" aus Ostpolen und seine Beziehungen zu Skandinavien, [w:] A. Wesse (red.) Studien zur Archäologie des Ostseeraumes von der Eisenzeit zum Mittelalter. Festschrift für Michael Müller-Wille, Neumünster 1998, s. 299-308
67. A. Kokowski, Lubelszczyzna ..., op. cit., s. 206, ryc. 93:b
68. A. Kokowski, La fin de la civilisation ..., op. cit., s. 313
69. A. Kokowski, Schätze ..., op. cit., s. 98-100; A. Kokowski, La fin de la civilisation ..., op. cit., s. 313
70. J. Strzelczyk, Goci, rzeczywistość i legenda, Warszawa 1984, s. 76-81; A. Kokowski, Vorschlag zu relativen ..., op. cit., s. 188-194
71. A. Kokowski, La fin de la civilisation ..., op. cit., s. 316, 320-321; A. Kokowski, Über eine Fibel aus Teptiuków Kolonia (zur die jüngste Besiedlungsstuffe der Masłomęcz-Gruppe), [w:] M. Mączyńska, T. Grabarczyk (red.) Völkerwanderungszeit in Mitteleuropa, Łódź 2000 (w druku)
72. A. Kokowski, "S"-förmige Schließhaken mit "Drachenköpfen" aus der Völkerwanderungszeit, [w:] Festschrift Jaroslav Tejral zum 60-Geburtstag, Brno 2000 (w druku); A. Kokowski, Zum einen Fund aus Lindtorf, Kr. Stendal, Jahresschrift für Mitteldeutsche Vorgeschichte, (w druku)
73. R. Madyda-Legutko, The Buckles with Imprint Ornamentation, Wiadomości Archeologiczne, t. 43:1978, s. 3-16
74. L. Gajewski, J. Gurba, Metalowa końcówka pasa znaleziona w miejscowości Stefankowice, pow. Hrubieszów, Wiadomości Archeologiczne, t. XXXVIII:1973, s. 109; L. Gajewski, J. Gurba, Nowe znalezisko metalowej końcówki pasa w pow. hrubieszowskim, Wiadomości Archeologiczne, t. XL:1975, s. 426-427; A. Bitner-Wróblewska, W. Wróblewski, Próba nowego spojrzenia na chronologię i proweniencję okucia końca pasa z Uśmierza, woj. zamojskie, Wiadomości Archeologiczne, t. LII:1991/1992 (1992), s. 61-68; A. Kokowski, La fin de la civilisation ..., op. cit., s. 314 ryc. 3
75. Ostatnio kwestionuje się nie tylko pochodzenie "skarbu" z miejscowości Metelin, sugerując iż właściwsze byłoby określenie "okolice Metelina", jak również to, że mamy rzeczywiście do czynienia nie z antycznym jednorazowym depozytem, ale ze zbiorem nowożytnym antycznych znalezisk z okolic Metelina - J. Bodzek, W sprawie znalezisk ..., op. cit., s. 142-145
76. O państwie Gotów na Krymie - I.S. Pioro, Krymskaja Gotija, Kiev 1990; H. Wolfram, Die Goten von den Anfängen bis zur Mitte des sechsten Jahrhunderts. München 1990, s. 25, 61, 87-91, 108, 262, 279; M. Mączyńska, Wędrówki ludów, historia niespokojnej epoki IV i V wieku, Warszawa-Kraków, s. 95-98
77. K. Godłowski, Z badań nad rozprzestrzenieniem się Słowian w V-VII w. n.e., Kraków 1979, s. 41-43; K. Godłowski, Ziemie polskie w okresie wędrówek ludów. Problem pierwotnych siedzib Słowian, [w:] Barbaricum 1989, s. 35; J. Okulicz, Das Gräberfeld von Weklice zur Besiedlungsgeschichte des Weichseldeltaraums in der römischen Kaiserzeit, Archeologia, t. 40:1989 (1991), s. 117; H. Wolfram, Die Goten ..., op. cit., s. 49
78. J. Okulicz, Pradzieje Ziem Pruskich od późnego paleolitu do VII w.n.e., Wrocław 1973, s. 476-491; J. Okulicz, Próba identyfikacji archeologicznej ludów bałtyjskich w połowie pierwszego tysiąclecia naszej ery, [w:] Barbaricum 1989, s. 90-95; W. Nowakowski, Studia nad ceramiką zachodniobałtyjską z okresu wędrówek ludów. Problem tzw. pucharów na pustej nóżce, [w:] Barbaricum 1989, s. 101-147
79. M. Pietrzak, F. Rożnowski, Niezwykłe pochówki z późnego okresu rzymskiego z Pruszcza Gdańskiego, stanowisko 5, [w:] W. Nowakowski (red.) Concordia. Studia ofiarowane Jerzemu Okuliczowi-Kozarynowi w sześćdziesiątą piątą rocznicę urodzin, Warszawa 1996, s. 194,198 ryc. 4:3-4; A. Kokowski, Geschichte der Verbindungen ..., op. cit.
80. A. Kokowski, La fin ..., op. cit. s. 316, 319 ryc. 7; A. Kokowski, Die Masłomęcz-Gruppe ..., op. cit., s. 730-731, 827
81. J. Okulicz, Pradzieje ..., op. cit, s. 482 ryc. 247b
82. T. Sulimirski, Znalezisko z Zamościa i jego tło, Archeologia Polski, t. 11:1966, s. 118-173; V.V. Kropotkin, Skarb srebrnych monet i przedmiotów z IV w. n.e. z Zamościa, Wiadomości Numizmatyczne, R. XIV:1970, s. 15-18; A. Kokowski, Schätze ..., op. cit., s. 99 ryc. 63, s. 192
83. V.P. Petrov, A.P. Kališčuk, Skarb sribnych rečej z s. Kačyn, Volyns'koi oblasti, [w:] Materialy i doslidzennja z archeolohii Prykarpattja i Volyni, t. 5:1964, s. 88-94; Ju.V. Kucharenko, O kačinskoj nachodke V v., [w:] A.K. Ambroz, I.F. Erdeli (red.) Drevnosti epochi velikogo pereselenija narodov V-VIII vekov, Moskva 1982, s. 234-244 84 E. i A. Kokowscy, Osadnictwo wczesnośredniowieczne ..., op. cit., s. 33, 38, ryc. 6
    

powrót do wydawnictwa

PREZENTACJE

• Mój naukowy życiorys (Jerzy Święch)
• Mój naukowy życiorys (Marian Budzyński)
• Mój naukowy życiorys (Zdzisław Gliński)

PRACOWNIE NAUKOWE - LABORATORIA - BADANIA

• Jubileusz 50-lecia działalności Instytutu Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa w Puławach. 50 lat istnienia i 138 lat tradycji nauk rolniczych (Seweryn Kukuła, Stanisław Krasowicz)

WYDARZENIA

• Hrubieszowskie w dobie panowania Gotów (Andrzej Kokowski).
• Histon H1 - nowe oblicze dawno znanego białka (Andrzej Jerzmanowski)
• Regulacja replikacji DNA plazmidów λ (Grzegorz Węgrzyn)
• Konsekwencje poznania genomów mikroorganizmów (Anna Skorupska)
• Kongres Kultury Chrześcijańkiej (Jan Pleszczyński)

KSIĄŻKI

• Książki

KOMUNIKATY

• Polsko-izraelskie sympozjum (Władysław Rudziński)
• Nasze książki w Wilnie (Piotr Kieraciński)
• Wykaz książek przekazanych przez Polską Akademię Nauk Bibliotece Głównej Uniwersytetu Wileńskiego
• Spojrzenie na Wschód (Jan Pleszczyński)

PRO MEMORIA

• Alfred Jahn (Józef Wojtanowicz)
• Władysław Kunicki-Goldfinger (Zbigniew Kwiatkowski)
• Tadeusz Przeciszewski (Jan Pleszczyński)

KRONIKA ODDZIAŁU

• Kronika Oddziału Lublin