|
Laura Kaufman (1889-1972)
 9 sierpnia 1972 roku w wieku 83 lat zmarła w Lublinie prof. Laura Kaufman, wybitny biolog-genetyk, członek rzeczywisty PAN. Spoczywa w kwaterze zasłużonych na lubelskim cmentarzu przy ul. Lipowej. Była honorowym prezesem Polskiego Towarzystwa Zootechnicznego, pierwszym prezesem Lubelskiego Towarzystwa Naukowego, a potem jego honorowym członkiem, pierwszym honorowym doktorem Wyższej Szkoły Rolniczej w Lublinie (obecnie Akademii Rolniczej). Uczona o wielkich zasługach naukowych i wychowawczych; wykształciła liczną kadrę hodowców i genetyków; dziesięciu spośród nich zajmowało lub zajmuje stanowiska profesorskie w szkołach wyższych. Za swe osiągnięcia badawcze została dwukrotnie laureatką Nagrody Państwowej II stopnia. Wśród jej wielu odznaczeń są m.in. Krzyże Kawalerski i Komandorski Orderu Odrodzenia Polski.
Autorka 67 rozpraw eksperymentalnych, 35 artykułów naukowych, dwóch podręczników i dwóch skryptów. Wykładała głównie hodowlę zwierząt i genetykę, ale z wykształcenia była zoologiem eksperymentalnym i czuła się przede wszystkim eksperymentalnym zoologiem. Studiowała nauki przyrodnicze ze szczególnym uwzględnieniem zoologii; odbyła je w latach 1907-11 w Uniwersytecie Jagiellońskim. Z zakresu zoologii i anatomii porównawczej napisała i obroniła rozprawę doktorską w 1916 roku na Wydziale Filozoficznym UJ. Habilitacja w 1930 roku, na podstawie studiów nad czynnikami wzrostu zwierząt, dotyczyła także zoologii doświadczalnej. W następnych latach, gdy badała wzrost i genetykę ptaków, hodowlę drobiu - zawsze twierdziła, że wszystkie te zagadnienia są niczym innym jak tylko zoologią eksperymentalną.
Szkoły krakowskie
Laura Kaufman urodziła się 16 maja 1889 roku w Krakowie jako córka Bernarda, urzędnika Banku Hipotecznego i Anny z Byków. W 1907 roku ukończyła w tym mieście prywatne żeńskie gimnazjum klasyczne, zaś maturę złożyła jako eksternistka w męskim gimnazjum św. Anny. W szkole średniej wielki wpływ wywarł na nią znakomity uczony Jan Stach, pionier darwinowskiego ewolucjonizmu w ośrodku krakowskim.
24 września 1907 roku 18-letnia maturzystka - jako jedna z bardzo nielicznych wówczas kobiet - wstępuje w mury Almae Matrix Jagiellonicae i aż do końca życia będzie uczuciowo związana z tą uczelnią. Wiele lat później w Lublinie, podczas uczelnianych uroczystości, zawsze wpinała w klapę sukni odznakę studencką UJ, wyjaśniając: "To jest niezmiernie droga i cenna dla mnie pamiątka".
Od wczesnej młodości interesowała się światem roślin i zwierząt, ale decydujący wpływ na wybór kierunku studiów wywarł prof. Jan Stach. Rozczytywała się też w dziele prof. Józefa Nusbauma-Hilarowicza "Idea ewolucji w biologii".
Aby zrozumieć intelektualny klimat panujący wówczas w środowisku krakowskich biologów należy zaznaczyć, że na przełomie wieków XIX i XX w sferach galicyjskiej inteligencji toczyły się zacięte dyskusje wokół stosunkowo nowej idei ewolucji darwinowskiej. Nieliczni uczeni, jak Tadeusz Garbowski i Jan Stach publicznie wypowiadali swe uznanie i zachwyt dla tej teorii.
W tym czasie nauki przyrodnicze na Uniwersytecie Jagiellońskim przeżywały swój złoty wiek. Wykładali tu m.in. Kazimierz Kostanecki (anatom człowieka), Henryk Hoyer jun. (anatom porównawczy zwierząt), Antoni Wierzejski (zoolog), Michał Siedlecki (protozoolog), Tadeusz Garbowski (zoolog i biolog ogólny), Emil Godlewski jun. (embriolog i biolog ogólny). Większość z nich studiowała na zachodnio europejskich (głównie niemieckich) uniwersytetach i stamtąd na przełomie wieków przeszczepili na krakowski grunt nowoczesne kierunki badań: cytologię, histologię, mechanikę rozwojową (embriologię eksperymentalną), ewolucyjne studia nad rozwojem układu limfatycznego kręgowców oraz psychologię zwierząt i filozofię przyrody.
Większość tych uczonych była świetnymi dydaktykami; część miała też bardzo wszechstronne uzdolnienia i zainteresowania. Np. Siedlecki był porywającym wykładowcą, świetnym rysownikiem a jako humanista o zdolnościach literackich obracał się w kręgach "Zielonego Balonika", "Młodej Polski", "Jamy Michalikowej". Garbowski, choć zamknięty w sobie i subtelny, imponował erudycją, zdolnościami literackimi, malarskimi i muzycznymi.
U prof. Emila Godlewskieg
Na Uniwersytecie Jagiellońskim botanikę wykładał Marian Raciborski, fizykę August Witkowski, chemię Karol Olszewski (bardzo sławny z powodu skroplenia powietrza), matematykę dla przyrodników prof. Zaręba. Ale największy wpływ na kierunek pracy naukowej studentki Laury Kaufman wywarł prof. Emil Godlewski. Miał już wtedy światową sławę. Zajmował się wówczas histologią i cytologią, embriologią doświadczalną, zjawiskami regeneracji, procesem zapłodnienia i pierwszymi etapami rozwoju zarodka. Skupił wokół siebie ok. 10-osobowe grono wybitnych uczniów. Laura Kaufman marzyła, by dostać się - nawet jako wolontariuszka - do Zakładu Embriologiczno-Biologicznego prof. Godlewskiego i pod jego kierunkiem pracować nad rozprawą doktorską. Lata 1910-19, gdy była już wolontariuszką a potem asystentką prof. Godlewskiego, stanowią wyjątkowo twórczy okres w życiu młodej uczonej. Gdy rozpoczynała pracę, musiała dać profesorowi słowo honoru, że nie wyjdzie za mąż dopóki nie ukończy rozprawy doktorskiej (!).
Wybuch wojny w 1914 roku był wstrząsem dla wszystkich. Zmobilizowany jako lekarz pułkowy prof. Godlewski nawet po wojnie nie wrócił już w pełni do pracy badawczej, choć prowadził wykłady gromadzące tak wielkie rzesze słuchaczy, że z trudem mieściła ich największa sala Collegium Anatomicum
Laura Kaufman, nie zaniedbując pracy naukowej, okresowo była pielęgniarką w szpitalu Legionów Polskich, a korzystając z zasiłków Ministerstwa wyjeżdżała też do stacji morskich w Neapolu i Trieście. Podczas wojny wykonała cztery prace naukowe z mechaniki rozwojowej a pracę pt. "Die Regenerationserscheinungen während der intrauterinen Entwicklung bei Salamandra maculosa" (Zjawiska regeneracji podczas rozwoju śródmacicznego u salamandry plamistej) uznano za godną rozprawy doktorskiej. W 1916 roku broniła doktorat; recenzentami rozprawy, a zarazem egzaminatorami byli profesorowie: Godlewski z biologii ogólnej, Siedlecki z zoologii systematycznej oraz Hoyer z anatomii porównawczej. Egzamin z filozofii składała oddzielnie u profesorów Rubczyńskiego i Heinricha. Wszystkie egzaminy złożyła z wynikiem celującym.
W rozprawie doktorskiej wykazała, że zdegenerowane i martwe larwy salamandry powstają wskutek mechanicznego, wzajemnego ucisku zbyt dużej liczby znajdujących się w macicy (przy słabo rozszerzających się jej ścianach) zarodków. Poddała cytologicznej i histologicznej analizie wszystkie wewnętrzne organy tych okazów; doszła do wniosku, że zarodki żywią się wyłącznie własnym żółtkiem, że degenerujące się larwy znajdują się w różnych stadiach rozwoju, przy czym larwy młodsze są odporniejsze na degenerację niż starsze. Wśród embrionów znalazła jeden okaz potwornościowy, posiadający dwie głowy, tyleż serc, kręgosłupów, cewek moczowych, strun grzbietowych, żołądków, wątrób i cztery odnóża przednie. Zjawisko to opisała w oddzielnej pracy. Dwie dalsze, z lat 1917-18, dotyczą wywoływania w sposób sztuczny przeobrażenia u aksolotla. Dowiodła w nich, że odżywiając larwy (czyli aksolotle) tyroidyną z mięsem już po kilku dawkach następuje metamorfoza larwy w postać dorosłą amblystomy, mimo że zwierzęta pozostają nadal w wodzie. Autorka opisała przebieg tych zmian wyjaśniając je za pomocą badań cytologicznych i histologicznych organów.
Między nauką a praktyką
W 1919 roku Laura Kaufman otrzymała od prof. Godlewskiego propozycję objęcia stanowiska starszego asystenta w Dziale Genetyki Zwierząt w powstającym w Puławach Instytucie Naukowym Gospodarstwa Wiejskiego. Propozycję przyjęła; w Puławach widziała korzystniejsze warunki dla twórczej pracy naukowej, a ponadto organizatorem tej placówki był jej nieco starszy kolega, doc. dr Stefan Kopeć, człowiek o nieprzeciętnych walorach naukowych i charakterologicznych. (S.Kopeć był badaczem zjawisk regeneracji i transplantacji tkanek, systemu nerwowego owadów oraz odkrywcą zwoju nadprzełykowego u owadów jako gruczołu wydzielania wewnętrznego w procesie ich metamorfozy; odkryciem tym zapoczątkował w nauce światowej endokrynologię u owadów).
1 maja 1919 roku dr Kaufman przenosi się do Puław. Doc. S. Kopeć był życzliwym i rozumnym szefem. Ich współpraca układała się znakomicie. Dobrze się czuła w Puławach: życie towarzyskie w Klubie Instytutu rozwijało się, były wspólne wycieczki po pięknej okolicy, a przede wszystkim możliwość codziennego kontaktu z przyrodą w zabytkowym parku, w obrębie którego mieściły się pracownie Instytutu i mieszkania pracowników.
Na życzenie prof. Leona Marchlewskiego, pierwszego dyrektora Instytutu, dr Kaufman zajęła się badaniem zmian zachodzących w ustroju gołębi karmionych ziarnem pozbawionym witamin (1922) oraz przyczyn częściowego albinizmu u królika rosyjskiego (1923, 1925). Zaobserwowawszy szybki, nieproporcjonalny wzrost gołębi, zaczęła się interesować czynnikami powodującymi ten proces u zwierząt. Szczególnie badała: 1. swoisty przebieg wzrostu u różnych gatunków i ras ptaków; 2. swoistość wzrostu ciała jako całości poszczególnych narządów (heterogonię); 3. stratę ciężaru narządu podczas wzrostu (metamorfozę); 4. czynniki genetyczne warunkujące tempo wzrostu; 5. momenty krytyczne we wzroście embrionalnym i postembrionalnym.
W ok. 40 pracach rozpatruje główne czynniki wywołujące wzrost i warunki w jakich się on odbywa. Rozważa, czy organizmy żyjące w jednakowych warunkach środowiskowych mają jednakową zdolność wzrostu czy też zdolność ta jest swoistą cechą gatunku lub rasy. Śledzi też przyczyny i przebieg wzrostu u innych zwierząt; bada w jaki sposób czynniki wewnętrzne (hormony) i zewnętrzne (m.in. temperatura i sposób odżywiania) wpływają na proces wzrostu. Do tej grupy prac (geneza i fizjologia wzrostu) należą badania: nad współzależnością między tempem wzrostu różnych narządów i całego organizmu gołębia a zmianami zachodzącymi w liczbie, wielkości i kształcie jego komórek (1923, 1924, 1926); nad wpływem wyciągów z obcogatunkowych zarodków na tempo wzrostu tkanek poza ustrojem (1926, 1927); nad morfologicznymi i fizjologicznymi zmianami zachodzącymi u dwu odmian kuropatwianych zielononóżek w związku z odmiennym ubarwieniem ich głowy (1928, z H.Malarskim); nad przyczynami obniżania się z wiekiem tempa nieśności u kury domowej z genetycznego i fizjologicznego punktu widzenia (1928, 1928 z E.Fauré-Fremiét); nad analizą czynników kształtujących przebieg wzrostu u kur i gołębi (1929); nad pochodzeniem różnic w wielkości ciała oraz nową metodą kultur in vitro jaj kur i gołębi (1930); nad wewnętrznymi i zewnętrznymi czynnikami wzrostu u kur i gołębi (1930); nad zdolnością do lotu a cechami morfologicznymi gołębia pocztowego (1931, 1932 z Z.Leyko); nad wpływem hormonu na produkcję mleczka (laktacja u gołębi, 1931 z W.Dąbrowską); nad tempem wzrostu organów w zależności od potasu i wapnia w tkankach gołębi (1931, 1931 z M.Laskowskim); nad wywoływaniem zmian szybkiego wzrostu przez zastrzykiwanie surowicy oraz wyciągów ze starych i młodych zwierząt (1931, 1931, 1932); nad wytrzymałością zarodków kury na niską temperaturę otoczenia (1933, 1933, 1934); nad heterogenicznym wzrostem a składem chemicznym wątroby gołębi (1934, z A.Nowotną); nad dziedziczeniem barwy upierzenia oraz nad niektórymi cechami fizjologicznymi dwu odmian kuropatwianych zielononóżek (1935); nad długością skrzydełek u piskląt, jej dziedziczeniem i współzależnością z niektórymi cechami kur zielononóżek (1936); nad genezą różnic w wielkości ciała kur (1936); nad nieśnością, ciężarem jaj i ciężarem ciała zielononóżek kuropatwianych (1936, z H.Bierówną); nad współzależnością między niektórymi czynnikami nieśności, ciężarem jaj i ciężarem kur a nieśnością roczną (1938, z H.Bączkowską); nad zawartością żółtka, białka i skorupy w jajach kur zielononóżek, leghornów i rodajlendów, potocznie zwanych karmazynami (1938, z H.Bączkowską); nad natężeniem barwy żółtka u zielononóżek, leghornów i rodajlendów (1938, z H.Bączkowską); nad rozwojem i wzrostem embrionów kur w świeżych i odkładanych jajach (1938); nad "starzeniem się" jaj, ze szczególnym uwzględnieniem wpływu długotrwałego przechowywania jaj na śmiertelność, rozwój i wzrost zarodków kury (1938).
W 1934 roku Laura Kaufman opublikowała pierwszy w Polsce nowoczesny podręcznik hodowli drobiu pt. "Zasady hodowli rodowodowej kur użytkowych", który odegrał poważną rolę w rozwoju racjonalnej hodowli tych zwierząt.
Na szczególną uwagę zasługują badania dr Kaufman nad wzrostem niektórych narządów u gołębi. Wykazała, że podobnie jak w toku metamorfozy płazów następuje resorpcja niektórych części ciała (m.in. płetwy ogonowej i skrzeli) a szybki wzrost innych narządów; u gołębi, po okresie szybkiego wzrostu, następuje spadek ciężaru wątroby, trzustki, przewodu pokarmowego a bardzo szybki i znaczny przyrost mięśni piersiowych. Był to pierwszy (poza inwolucją grasicy) opisany przykład zmniejszania się narządów podczas wzrostu pozaembrionalnego u wyższych kręgowców.
Poważną pozycję w tym okresie działalności Laury Kaufman stanowią rozprawy z zakresu genetyki. Dotyczą dziedziczenia częściowego albinizmu u królika rosyjskiego oraz dziedziczenia ciężaru ciała u kur liliputów i "normalnych" zielononóżek kuropatwianych. Przyczyniła się tymi badaniami do podniesienia wartości polskich zielononóżek kuropatwianych, a także kilku innych ras kur. Chociaż prawie wszystkie prace dr Kaufman służyły celom praktycznym (postępowi w hodowli drobiu), to jednak mogą też być traktowane jako rozprawy o charakterze teoretycznym z dziedziny zoologii eksperymentalnej.
Dr Laura Kaufman coraz głębiej wnikała w zagadnienia praktyki hodowlanej drobiu, nawiązywała coraz ściślejszy kontakt z Komisją do Spraw Drobiarskich Polskiego Towarzystwa Zootechnicznego i z hodowcami w terenie. Wynikiem tych kontaktów było kolejnych kilkanaście rozpraw i artykułów
Trzeba dodać, że w 1925 roku dr Kaufman otrzymała stypendium Fundacji Rockefellera i w celu poznania najnowszych metod pracy w zakresie morfogenezy i wzrostu zwierząt wyjechała na dwa lata (1925-26) na specjalistyczne studia do prof. E.Fauré-Frémiet, członka Francuskiej Akademii Nauk, kierownika Zakładu Embriologii Porównawczej w Collége de France w Paryżu.
Podczas swego pobytu w Paryżu spotkała się ze swym krakowskim profesorem zoologii Michałem Siedleckim. Zaproponował jej habilitację z zoologii eksperymentalnej. W 1930 roku, na podstawie rozprawy pt. "Analiza czynników kształtujących przebieg wzrostu na podstawie badań nad wzrostem kur i gołębi" (z 1926 roku) uzyskała na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Jagiellońskiego tytuł docenta. Rada Wydziału w wyrazie najwyższego uznania zwolniła ją z kolokwium habilitacyjnego, a przewód ograniczyła do jej wykładu na temat wzrostu.
W październiku 1932 roku doc. Stefan Kopeć, dotychczasowy kierownik Działu Genetyki Zwierząt w puławskiej placówce objął w Warszawie Katedrę Biologii na Wydziale Lekarskim Uniwersytetu. Kierownictwo placówki w Puławach, przemianowanej wkrótce na Dział Morfologii Doświadczalnej, a następnie na Dział Biologii Hodowlanej, powierzono doc. Laurze Kaufman. Ta nominacja jeszcze bardziej związała ją z praktyką hodowlaną, choć nie zaniedbywała badań teoretycznych.
Wybuch wojny we wrześniu 1939 roku zastał Laurę Kaufman w Puławach. Pracowała tu do stycznia 1942 roku. Potem, pod zmienionym nazwiskiem tułała się po różnych miejscowościach kraju nauczając dzieci i młodzież na tajnych kompletach, pomagając w gospodarstwie ukrywającym ją osobom, dla których zachowała dozgonną wdzięczność
Nad Bystrzycą
Do ukochanych Puław wróciła w kwietniu 1945 roku i przystąpiła do odtwarzania zniszczonej przez działania wojenne pracowni. Już po kilku dniach została powołana na kontraktowego profesora genetyki i drobiarstwa na Wydziale Rolnym powstającego Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie. 25 września 1954 roku otrzymała tytuł profesora zwyczajnego. Studenci bardzo dobrze przyjmowali jej wykłady z genetyki (a gdy przedmiot ten wyrugowano z powodów politycznych) - wykłady z hodowli ogólnej, prowadzone na Wydziałach Rolnym (później Zootechnicznym) i Weterynaryjnym oraz wykłady zlecone z genetyki na UMCS.
Do 1960 roku była równocześnie kierownikiem Działu Biologii Hodowlanej Instytutu w Puławach. Początkowo mieszkała w Puławach, a do Lublina przyjeżdżała na dwa-trzy dni w tygodniu. Przez pierwsze trzy lata jej katedra mieściła się w małym pokoiku budynku przy Placu Litewskim 5. W 1948 roku przydzielono katedrze pięć izb w gmachu przy ul. Leszczyńskiego 9. Duże zasługi w organizacji katedry wnieśli pierwsi asystenci: Witold Głuchowski i Bohdana Kraszewska-Domańska. W 1955 roku prof. Laura Kaufman przeniosła się na stałe do Lublina. Stąd jeździła raz w tygodniu do Puław.
W Lublinie rozpoczyna się bardzo ożywiony i najowocniejszy okres jej pracy badawczej i dydaktycznej. Sprzyjał temu także bardzo szczęśliwy dobór utalentowanej kadry asystenckiej.
Tematyka prac prof. Kaufman i jej uczniów dotyczyła w tym okresie głównie następujących zagadnień: 1. wzrostu i rozwoju ptaków, ze szczególnym uwzględnieniem zjawisk heterozji, 2. rozrodu i plenności zwierząt gospodarskich, 3. poszukiwań właściwych kryteriów do oceny wartości hodowlanej przy selekcji drobiu, 4. dziedziczenia (genetyki) pewnych cech drobiu.
Prof. Kaufman, sama lub z uczniami, opublikowała na te tematy ok. 60 rozpraw i artykułów naukowych. W tym powojennym okresie opublikowała też dwa skrypty: "Ogólną hodowlę zwierząt" (1953, 1958) i "Biologiczne podstawy hodowli zwierząt" (1959) oraz oparty na najnowszych osiągnięciach genetyki, fizjologii i hodowli podręcznik pt. "Zasady zarodowej hodowli kur" (1952, 1961, 1964). Opracowała też obszerny rozdział pt. "Zasady selekcji i kojarzenia" do drugiego tomu zbiorowego dzieła "Drobiarstwo" (1957).
Za wyprodukowanie dwu nowych ras kur: "Polbary" i "Złote Polskie", prof. Kaufman otrzymała w 1950 roku nagrodę Ministerstwa Rolnictwa. Z ramienia Komisji Ewolucjonizmu PAN w 1954 roku wyjeżdża do Francji i Anglii; wygłasza tam dwa referaty i poznaje najnowsze osiągnięcia genetyki.
Laura Kaufman była pierwszą w Polsce kobietą - profesorem zootechniki. Potrafiła swą wielką wiedzę teoretyczną stosować z wielkim pożytkiem w praktyce zootechnicznej. Uczestniczyła w powojennej odbudowie polskiego drobiarstwa, współpracowała z organizacjami hodowców i Ministerstwem Rolnictwa. Współdziałała w odtworzeniu Polskiego Towarzystwa Zootechnicznego; była jego honorowym prezesem. W 1968 roku została też honorowym członkiem Polskiego Towarzystwa Genetycznego. W roku 1956 została członkiem korespondentem Polskiej Akademii Nauk, dwa lata później członkiem rzeczywistym.
W 1960 roku przeszła na emeryturę, ale przez dziesięć lat niemal codziennie przychodziła do Katedry. W tym okresie nie podejmowano tam żadnych ważniejszych decyzji bez konsultacji z prof. Kaufman. Do 1970 roku bywała też na posiedzeniach Rady Wydziału Zootechnicznego, patronowała kilku doktorantom.
Przez całe życie była wierna nauce. Według wszystkich, którzy ją znali, była najwyższym rzecznikiem prawdy i obiektywizmu, a śmiałość, z jaką wypowiadała swoje poglądy była znana i powszechnie ceniona. W zjednywaniu sobie ludzi dopomagała jej także wielka bezpośredniość w obcowaniu, życzliwość oraz humor i cięty dowcip. W gronie Wydziału Rolnego, a następnie Zootechnicznego, w którym autor niniejszego opracowania miał zaszczyt przez ćwierć wieku wraz z Nią zasiadać, uchodziła za najwyższy autorytet, stała zawsze na straży powagi i dostojeństwa nauki i dobrych form akademickiego współżycia. Znana była Jej głęboka etyka, humanizm, odwaga cywilna, ogromna rzetelność w pracy ale i tolerancja dla słabostek innych ludzi. Przyczyniła się w wielkim stopniu do podniesienia rangi nie tylko lubelskiego ośrodka naukowego, ale całej nauki polskiej. Była jej chlubą i ozdobą.
Gabriel Brzęk
powrót do wydawnictwa 
|
