|
August Dehnel (1903-1962)
 August Dehnel urodził się 25 czerwca 1903 roku w Warszawie. Był synem lekarza - społecznika dr medycyny Michała Dehnela i Marii z d. Śliwickiej, powiązanej z kręgami aktorskimi ówczesnej Warszawy. W kulturalnym domu rodzicielskim panowała atmosfera niezwykle sprzyjająca intelektualnemu rozwojowi syna. Wcześnie rozbudziły się w nim zamiłowania do nauk biologicznych i humanistycznych oraz patriotyczna wrażliwość. Jako uczeń i ochotnik brał udział w wojnie 1918-20 roku a potem w Powstaniu Śląskim. W 1920 roku odznaczony został Krzyżem Walecznych.
W 1922 roku uzyskał maturę w gimnazjum im. St. Staszica w Warszawie i w tym też roku wstąpił na Wydział Filozoficzny Uniwersytetu Warszawskiego. Studia ukończył ze stopniem doktora filozofii w roku 1926; opublikował pracę dyplomową pt. "Badania nad rozwojem i genezą potworności złożonych u żółwia błotnego", wydaną przez Warszawskie Towarzystwo Naukowe w 1925 roku. W czasie studiów i po ich ukończeniu (do 1928 roku) wykładał biologię w warszawskim gimnazjum A. Jakubowskiej. W roku 1926, po doktoracie, objął stanowisko st. asystenta przy Katedrze Anatomii Porównawczej UW, gdzie pod kierunkiem wybitnego anatoma i embriologa prof. dr Jana Tura pracował do 1936 roku. Z placówki tej A. Dehnel wyniósł doskonałą metodykę badań rozwojowych i dużą dozę krytycyzmu w ocenianiu obserwowanych zjawisk. Wyszkolenie laboratoryjne łączył ściśle z badaniami terenowymi, podczas których dużo czasu spędzał na obserwacjach lęgów ptasich. Od 1936 roku zajmuje się fauną drobnych ssaków.
W okresie asystentury w Katedrze Anatomii Porównawczej UW ogłosił drukiem 15 prac publikowanych w Polsce i zagranicą. Zakres tematyki obejmował rozwój normalny gadów i ptaków, embriologię eksperymentalną tych samych grup kręgowców oraz zagadnienia teratologii i teratogenii.
Publikacje naukowo-badawcze prof. Dehnela dadzą się podzielić na trzy grupy: embriologiczno-teratologiczne, faunistyczno-inwentaryzujące oraz z zakresu morfologii dynamicznej. Trzy prace z tematyki rozwojowej zasługują na podkreślenie, ponieważ obrazują trzy różne kierunki badań (teratologiczny, opisowy i doświadczalny) oraz zawierają nieprzeciętne wyniki. Publikacja z rozwoju i genezy potworności złożonych żółwia błotnego daje obraz potworności znajdowanych w jajach i zarazem wyjaśnia (na podstawie budowy jajników ich matki), że pewne typy potworności zaczynają się w jaju jeszcze przed zapłodnieniem. Jest to pierwszy i jedyny (w owym czasie) w literaturze światowej zanotowany dowód, że wielojądrzaste jajo jajnikowe daje po zapłodnieniu więcej niż jeden zarodek.
W pracy "O typach rozwojowych wczesnych stadiów u ptaków" wykazał, że w sposobie rozwoju zarodków ptasich zachodzą poważne różnice pomiędzy gniazdownikami i zagniazdownikami. Jest to nie zauważana wcześniej cecha normalnego rozwoju. Wreszcie w pracy "O zjawiskach regulacyjnych w sztucznie rozszczepionych zarodków ptasich" przedstawia prof. Dehnel rezultaty przecinania elektrodą tarczy zarodkowej kurczęcia. Po takim zabiegu tworzą się narządy dwu ciał zarodkowych, czyli że wbrew oczekiwaniom tarcza zarodkowa kurczęcia odznacza się właściwościami regulacyjnymi.
W połowie lat 30-tych, po rezygnacji z pracy w Katedrze Anatomii Porównawczej UW, rozpoczyna działalność w Państwowym Muzeum Zoologicznym w Warszawie, gdzie w ciągu krótkiego czasu, gromadzi zbiór drobnych ssaków z Polesia (ponad 3 tys. okazów). Opracowanie rodzaju Microtus Schrenk (publikacja ukazała się dopiero po wojnie) stanowiło sygnalną pozycję wskazującą na orientację faunistyczno - teriologiczną.
W latach 1936-39 pracował w Naczelnej Dyrekcji Lasów Państwowych w ochronie przyrody a w międzyczasie przez rok był stypendystą Ministerstwa Oświaty. Przygotował wówczas do druku cztery publikacje, z których jedna ukazała się w Acta Ornithologica (1939), a rękopisy trzech następnych uległy niestety zniszczeniu podczas wojny.
Po kampanii wrześniowej w randze oficera trafia do niewoli niemieckiej, gdzie przebywa aż do wyzwolenia. W obozie (Grossborn) uczestniczy w tajnym nauczaniu: wykłada biologię w Kole Leśników i Wyższym Studium Nauczycielskim.
Po wyzwoleniu w zorganizowanym transporcie Polaków wraca do kraju (1946) i włącza się w nurt życia powojennego; angażuje się do pracy w Państwowym Muzeum Zoologicznym, jako p.o. kierownika działu kręgowców. Po roku pracy zostaje powołany w charakterze zastępcy profesora na organizowaną wówczas w Uniwersytecie Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie Katedrę Anatomii Porównawczej Kręgowców. Tutaj, z pomocą finansową Komitetu do Popierania Twórczości Naukowej i Artystycznej przy Prezydium Rady Ministrów prof. Dehnel opracowuje materiały drobnych ssaków gromadzone w Białowieży od 1946 r. dzięki inicjatywie ówczesnego dyrektora Filii Instytutu Badawczego Leśnictwa prof. dr. J.J. Karpińskiego. Materiały te przedstawiały znaczną wartość nie tylko ze względu na liczne serie, ale także na ciągłość zbioru w różnych sezonach i biotopach.
Przejęcie kierownictwa Katedry Anatomii Porównawczej Kręgowców w UMCS przez prof. Dehnela w 1948 roku stanowi istotny etap jego powojennej działalności. Poza organizacją placówki naukowo-dydaktycznej i szkoleniem młodej kadry doszedł obowiązek prowadzenia licznych zajęć dydaktycznych. Wykładał anatomię porównawczą kręgowców, systematykę kręgowców, zoogeografię, paleozoologię i ewolucjonizm, prowadził seminaria magisterskie i pracownie.
W 1949 roku habilituje się w Uniwersytecie Warszawskim na podstawie rozprawy pt. "Badania nad rodzajem Sorex L." Publikacja ta została nagrodzona Nagrodą Państwową III stopnia. Oryginalne i dynamiczne ujęcie tematu pracy prowadzi do wykrycia niezmiernie interesującego zjawiska sezonowej zmienności czaszki ryjówek(elementu, który uchodził dotychczas za najbardziej stabilną część szkieletu), zwanego odtąd w literaturze przedmiotu "zjawiskiem Dehnela". Chodzi o stwierdzenie u trzech krajowych gatunków rodzaju Sorex L. sezonowych zmian wysokości puszki mózgowej, gdzie rozmiary czaszki osiągają maksimum w maju - czerwcu, minimum zaś w okresie grudzień - luty. Publikacja ta wnosi też wiele cennych obserwacji dotyczących zmienności wymiarów i masy ciała, wymiarów czaszki, zmian ubarwienia i linki, układu uzębienia. Wspomniana praca zawiera wiele krytycznych uwag związanych ze schematyczną taksonomiką Soricidae; stanowiła też punkt wyjściowy dla kompleksowych badań Micromammalia prowadzonych pod kierunkiem profesora przez powiększający się stopniowo zespół młodych ludzi. W roku 1951 otrzymuje A. Dehnel nominację na profesora nadzwyczajnego.
Do 1954 roku prof. A. Dehnel kontynuuje badania nad Soricidae . W pracy "Badania nad rodzajem Neomys Kaup" (1950), poza opisem zmienności czaszki oraz wymiarów ciała i linki, przeprowadza szeroką dyskusję podsumowującą wyniki badań nad Soricidae rodzaju Sorex i Neomys. Porównując przedstawicieli obu rodzajów stwierdza, że u ryjówek występuje przerwa w dojrzewaniu płciowym, trwająca aż do wiosny następnego roku kalendarzowego. Rzęsorki zaś przynajmniej z pierwszych miotów wiosennych, dojrzewają płciowo w roku urodzenia. Dehnel przypuszcza, że zjawisko to jest następstwem epoki lodowcowej. Z wspomnianymi publikacjami teriologicznymi ściśle wiążą się ogłoszone wspólnie z S. Borowskim "Materiały do biologii Soricidae" (1953), gdzie główną ideą była krytyczna ocena metod odłowu oraz wykazanie nieprzydatności do celów ekologicznych uzyskiwanych w ten sposób wyników liczbowych. Praca ta obejmuje trzy główne zagadnienia: indywidualnej i sezonowej zmienności wymiarów ciała pięciu gatunków Soricidae występujących w Białowieskim Parku Narodowym (BPN), analizowanej zarówno w cyklach życiowych (genetycznych) jak też w następujących po sobie latach (rocznikami); płodności i plenności w poszczególnych sezonach i latach oraz zmienności wybranych elementów rozrodu; dynamiki populacji Soricidae w sześciu rocznych cyklach odłowów. Zawierała wiele cennych myśli i hipotez, które w latach następnych stały się punktem wyjścia dalszych badań nie tylko Soricidae ale i innych Micromammalia.
Nie można pominąć pracy o dużym znaczeniu twórczym zatytułowanej "Biologia rozmnażania ryjówki (Sorex araneus L.) w warunkach laboratoryjnych", w której mimo dużych trudności technicznych udało się zaobserwować proces rozrodu i porody złowionych w terenie ciężarnych samic oraz doprowadzić do pokryć i normalnych urodzeń w hodowli laboratoryjnej. Poczynione obserwacje pozwoliły ustalić przebieg dojrzewania płciowego, rui i kopulacji, czas trwania ciąży i laktacji, szczegóły zachowania się młodych gniazdowych ryjówek po urodzeniu a także innych etologicznych faktów. Było to niewątpliwie poważnym osiągnięciem. Dopływ drobnych ssaków był organizowany z Puławskiej Stacji Terenowej (Michałówka), ustawionej głównie na całodobowy odłów ryjówek. Zaczęto wówczas rozważać problematykę stresu u zwierząt i dynamikę ich rozrodu.
W latach 1952-53 poza publikacją Dehnela o rozrodzie ryjówki w laboratorium i pierwszym potwierdzeniu przez jego współpracownika sezonowej depresji czaszki ryjówek z terenu centralnej Polski (Puławy - Michałówka); rozpoczęto realizację cyklu badań nie tylko nad Soricidae ale również nad innymi drobnymi ssakami). Przez asystentów, magistrantów i kierownika Katedry zostało opublikowanych osiem prac zawartych w tomie VII Annales UMCS Sec. C., (540 str.); wszystkie prace z tego tomu zostały wykonane w Zakładzie Anatomii Porównawczej UMCS. W 1955 r. w czasopiśmie Kosmos ser. A 4.2 ponownie zasygnalizowano badania wspólnie z asystentami Zakładu Badania Ssaków PAN (placówki naukowej wykreowanej ze Stacji Terenowej Katedry Anatomii Porównawczej UMCS, kierowanej również przez prof. Dehnela), które następnie opublikowano w Annales UMCS i Acta Theriologica. Doszły tutaj prace poza tematyką związaną z Soricidae i Microtidae w BPN opracowania fizjograficzno-zoograficzne susła i chomika z terenu Polski. Również cenne pozycje dotyczyły badań nad mechanizmem zmienności czaszki w cyklu życiowym (Sorex araneus L.), w których zawarto i potwierdzono m. in. odkrycie Dehnela o depresji zimowej czaszki ryjówek, jak też prace o zmienności niektórych narządów wewnętrznych Soricidae w cyklu życiowym. Istnienie "zjawiska Dehnela" obserwowano również w materiałach z innych obszarów Europy. Przedstawiona powyżej działalność badawcza personelu obu placówek, nie byłaby tak dynamiczna, gdyby nie osobowość profesora, który swoją niespożytą energią, wybitnym intelektem, umiejętnością pracy w zespole i kierowania nim, ogromną tolerancją umiał zjednywać sobie ludzi do współdziałania.
Przy tym nawale zajęć organizacyjnych i naukowych, kierowaniu dość licznym zespołem, zdołał profesor wygospodarować trochę czasu na własne, długoterminowe badania nad naturalną hybrydyzacją żubra z bydłem domowym. Już wstępne wyniki tych prac (1960, 1961) okazały się bardzo interesujące, zarówno pod względem teoretycznym jak i praktycznym. Zagadnieniu temu poświecił wiele uwagi i zapału. Były to ostatnie lata jego działalności twórczej jako teriologa, obdarzonego wielkim talentem, inicjującego nowoczesny kierunek badań w Polsce.
Poza wymienionymi ważniejszymi publikacjami prof. Dehnel ogłosił drukiem kilka innych oryginalnych opracowań. W jego popularyzatorskiej działalności zwracają uwagę książki: o bobrach "Zamki na wodzie" (1949, 1958) i "Maleńki ssak o dużej przyszłości" (pięciojęzycznej edycji, 1960), oparte głównie na własnych obserwacjach, napisane pięknym, literackim językiem. Szczególnego podkreślenia wymaga jedyna w swoim rodzaju i rzadka w literaturze światowej książka o sokolnictwie pt. "O sztuce układania ptaków drapieżnych do łowów" (1939), drukowana pierwotnie w postaci artykułów w "Łowcu polskim". Prof. Dehnel był zamiłowanym myśliwym, oswajał ptaki drapieżne, szkolił je do łowów i używał w polowaniu. Z działalności popularyzatorskiej należy również wymienić kilka cyklów pogadanek radiowych wygłoszonych w latach 1946-48, liczne wywiady dla prasy, radia i telewizji.
Prof. Dehnel brał też udział w licznych zagranicznych zjazdach, m.in. reprezentował Polskę na Międzynarodowym Kongresie Zoologicznym w Londynie (1958) i na Wszechzwiązkowym Zjeździe Teriologów w Moskwie (1962). Wielokrotnie uczestniczył również w dorocznych zjazdach Niemieckiego Towarzystwa Teriologów.
Ogromny zmysł organizacyjny prof. Dehnela umożliwił rozbudowę w krótkim czasie Zakładu Badania Ssaków PAN w Białowieży i osiągnięcie wysokiego poziomu naukowego. W latach 1958-62 zagraniczni uczeni (z Anglii, Niemiec, Związku Radzieckiego) często odwiedzali Białowieżę. Wspomniana placówka PAN mogła się poszczycić doskonałą aparaturą, obszernym lokalem, ogromnym zbiorem dobrze datowanych i konserwowanych drobnych ssaków, zestawem czasopism światowej rangi oraz własnym wydawnictwem "Acta Theriologica" i wreszcie - co najważniejsze - zespołem młodych naukowców pełnych zapału i energii. Prof. A. Dehnel, przy swoim wielkim uroku osobistym, miał szczęśliwą rękę w doborze uczniów i współpracowników. Wystarczy powiedzieć, że ponad dziesięć osób personelu lubelsko-białowieskiego wykonało do 1957 roku przeszło trzydzieści prac związanych z tematyką Micromammalia. Można też dodać, że z tej grupy ludzi w przyszłości (lata 70-80) kilkanaście osób otrzymało tytuły profesorów i docentów, dwie z tych osób zostało członkami PAN.
W działalności dydaktycznej Prof. Dehnel odznaczał się bogactwem oryginalnych koncepcji metodycznych. Muzeum Zoologiczne jako drugi człon Katedry Anatomii Porównawczej UMCS w Lublinie było dotychczas tematycznie ustawione statycznie. Zbiory były inwentaryzowane w sposób klasyczny (według klucza). Prof. Dehnel dokonał przewrotu w tym układzie, nadał ekspozycji muzealnej żywy obraz, powiązany ze środowiskiem i regionami kraju. Wiele gablot i witryn reprezentowało "miniatury ekologiczne", gdzie aspekt pedagogiczny miał swoje istotne znaczenie.
Z inicjatywy prof. Dehnela, począwszy od 1954 r. odbywały się pod patronatem MSzW międzyuczelniane kurso-praktyki wakacyjne dla studentów biologii w Białowieży. Atrakcyjność tej imprezy polegała m.in. na uzupełniającej roli tematycznej, której nie było w programie studiów uniwersyteckich (parazytologia, klimatologia, fitosocjologia, biometria, fotografia makro- i mikroskopowa oraz liczne zajęcia terenowe łącznie z operatorką filmową). Ponadto Profesor żywo interesował się praktykami magistrantów przebywających w Białowieży w miesiącach sierpniu i wrześniu nie tylko z uczelni lubelskiej , ale również z ośrodków: łódzkiego i warszawskiego.
W ciągu ostatnich lat profesor Dehnel przeprowadził kilkadziesiąt przewodów magisterskich i doktorskich, jako recenzent i egzaminator brał również udział w wielu doktoratach w Lublinie, Krakowie i Warszawie.
Profesor Dehnel prowadził ożywioną współpracę z kilkoma zakładami naukowymi o nastawieniu teoretycznym i praktycznym. Był otwarty na współdziałanie szczególnie przy śledzeniu zmienności populacji drobnych ssaków z uwzględnieniem wpływu czynników egzo- i endogennych. Profesor Zdzisław Raabe (parazytolog) badał dynamikę występowania pasożytów wewnętrznych dwu gatunków ssaków ryjówki aksamitnej i nornicy rudej. Specjalną uwagę zwraca się na stan ilościowy i jakościowy pasożytów w zależności od wieku osobników, pory roku, liczebności populacji i podobnych czynników. Badano też u tych samych dwu gatunków drobnych ssaków zmienność sezonową i wiekową (jakościową i ilościową) fauny pierwotniaków przewodu pokarmowego oraz rolę tych pierwotniaków w procesie trawienia.
Z inicjatywy profesora Władysława Kunickiego-Goldfingera (mikrobiologa) prowadzono badania nad fluktuacją flory jelitowej w aspekcie zmienności sezonowej u tych samych gatunków - ryjówki aksamitnej i nornicy rudej oraz rolę bakterii przy asymilacji witamin u badanych form. Wyizolowano również w związku z prowadzonymi badaniami wiele setek szczepów bakterii, które opracował Zakład Mikrobiologii UMCS (1953). Badania te zostały między innymi opublikowane w pracy autorstwa Władysławy i Władysława Kunickich-Goldfingerów pt. "Mikroflora jelitowa Sorex araneus L. i Clethrionomys glareolus Schreb. w środowisku naturalnym" (1962) w trzech częściach; I. Ilościowa charakterystyka mikroflory jelitowej ; II. Ogólna charakterystyka wyodrębnionych szczepów; III. Wahania sezonowe. Prace te w pełni ilustrują zakres współpracy z prof. Dehnelem.
Jako członek komitetu redakcyjnego "Annales Universitatis M. Curie-Skłodowska i redaktor sekcji biologicznej C, a od 1958 roku jako redaktor wydawnictwa Zakładu Badania Ssaków PAN "Acta Theriologica" profesor sporo czasu poświęcał na prace redakcyjne.
Profesor Dehnel był członkiem wielu towarzystw naukowych krajowych i zagranicznych. (Polskie Towarzystwo Przyrodników im. Kopernika, Polskie Towarzystwo Zoologiczne, Lubelskie Towarzystwo Naukowe, American Society of Mammalogist, Deutsche Gesellschaft für Säugetierkunde e.V, a także związków i zrzeszeń o charakterze społecznym, jak ZNP, Liga Ochrony Przyrody, Polski Związek Łowiecki). Brał także udział w pracach Państwowej Rady Ochrony Przyrody jako jej członek (od 1958 roku). Uczestniczył w pracach kilku komitetów PAN (Ekologicznego, Zoologicznego, Ochrony Przyrody i jej Zasobów), oraz czterech instytutów i zakładów PAN. Od 1957 roku był członkiem i przewodniczącym Rady Naukowej Białowieskiego Parku Narodowego. Nie należał natomiast do żadnej partii politycznej.
Zainteresowania pozazawodowe profesora miały odcień humanistyczny. Starał się je też zaszczepić, niekiedy z pozytywnym skutkiem, swoim asystentom. Szczególnie lubił literaturę historyczno-obyczajową, a z pisarzy głównie Szołochowa i Anatola France'a. Na przełomie lat 50-tych przemierzał profesor przestrzenie i drogi lokalne motorem o nazwie "Krasnyj Oktiabr".
Profesor Dehnel miał duże poczucie humoru, żywo reagował na wszelkie przejawy życia codziennego, był wybitnie komunikatywny, zawsze bezpośredni oraz przyjazny tak dla ludzi prostych jak też dla swoich kolegów i współpracowników. Nie lubił pompy ani celebry. Troszczył się o swoich asystentów i współpracowników, czego dowodem było zapewnienie im w Białowieży najpierw warunków bytowych (w 1958-62 wybudował systemem gospodarczym cztery obiekty, w tym dwa mieszkalne) a następnie życzliwe zainteresowanie ich postępami naukowymi. Młodzi ludzie garnęli się do niego, znajdując zawsze pomoc i wsparcie merytoryczne, moralne czy finansowe. Równocześnie był człowiekiem żywiołowym w swych poczynaniach, nie liczącym się z dniem i nocą, nie baczącym na własne zdrowie. Przez szereg lat poruszał się między Warszawą (rodziną), Lublinem i Białowieżą (dwoma zakładami). Nigdy nie brał urlopu, całkowicie będąc zaaferowanym nauką i specyficzną sztuką życia.
Za zasługi w tworzeniu oraz rozbudowie placówek naukowych w Lublinie i Białowieży, za zorganizowanie badań naukowych i szkolenie młodej kadry, za swoje osiągnięcia naukowe i dydaktyczne profesor Dehnel został powołany na członka korespondenta Polskiej Akademii Nauk (1958), wyróżniony Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski, Złotym Krzyżem Zasługi i Medalem X-lecia PRL. Tytułu profesora zwyczajnego nie doczekał. Zmarł nagle 22 listopada 1962 roku w Warszawie.
U wejścia do Białowieskiego Parku Narodowego położono w roku 1964 głaz poświęcony Jego pamięci. W tym też roku jedną z sal wykładowych w Collegium Biologicum UMCS w Lublinie nazwano Jego imieniem.
Jerzy Kubik
powrót do wydawnictwa 
|
