|
Juliusz KLEINER (1886-1957)
 Jesienią 1944 roku, wkrótce po zakończeniu działań wojennych, przybył do Lublina profesor Juliusz Kleiner, znakomity historyk i teoretyk literatury, wieloletni profesor Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie, który musiał opuścić w 1942 roku z obawy przed represjami ze strony okupantów. Znalazł wówczas schronienie w Krasnobrodzie, skąd po roku przeprowadził się do Leśniczówki koło Wilkołaza, następnie zamieszkał w niedalekim Zakrzówku, od wiosny zaś 1944 roku w Milanowie, gdzie przebywał do końca okupacji niemieckiej. Tu odszukał go kierownik Resortu Kultury i Sztuki PKWN Wincenty Rzymowski i ułatwił przyjazd do Lublina. We wrześniu i październiku 1944 roku kilkakrotnie wystąpił Kleiner przed lubelską publicznością w Sali Gimnazjum im. Jana Zamoyskiego w cyklu Powszechnych Wykładów Uniwersyteckich, zorganizowanych przez Henryka Raabego, pierwszego rektora UMCS.
Przedmiotem wykładów Kleinera były arcydzieła Adama Mickiewicza: Konrad Wallenrod i Dziadów część III. Wkrótce wznowił działalność Katolicki Uniwersytet Lubelski, w którym lwowski uczony został powołany na katedrę historii literatury polskiej. Lubelski epizod w biografii Juliusza Kleinera trwał do roku 1949. Wówczas przeniósł się do Krakowa, gdzie już w 1947 roku objął katedrę w Uniwersytecie Jagiellońskim i przebywał tu do końca życia. Gdy przybył do Lublina, był uczonym powszechnie znanym, o wielkim autorytecie w środowiskach naukowych. Niemal cała dotychczasowa kariera naukowa Kleinera związana była ze Lwowem, miastem, w którym przyszedł na świat, uzyskał wykształcenie i najważniejsze stopnie naukowe oraz - największe osiągnięcia.
Urodził się 24 kwietnia 1886 roku w środowisku inteligencji. Po ukończeniu nauki szkolnej i uzyskaniu świadectwa dojrzałości podjął studia w Uniwersytecie Lwowskim. W latach 1904-1908 studiował polonistykę, germanistykę i filozofię; jednocześnie był stypendystą Zakładu Narodowego im. Ossolińskich. Już w czasie studiów ogłosił drukiem pierwszą rozprawę pt. Patriotyzm Słowackiego ("Biblioteka Warszawska" 1906 t.1). Wówczas też nawiązał współpracę z kilkoma czasopismami ("Tygodnik Ilustrowany", lwowskie "Słowo Ludu", "Nasz Kraj"), gdzie zamieścił szereg artykułów i recenzji. W 1908 roku uzyskał doktorat filozofii na podstawie pracy Studia o Słowackim. Następnie przez kilka lat pracował jako nauczyciel w szkołach średnich Lwowa. W latach 1909-1911 odbył studia w Berlinie i Paryżu, w 1912 habilitował się w Uniwersytecie Lwowskim i w tym też roku objął tu wykłady.
W czasie trwania pierwszej wojny światowej wznowił działalność polski Uniwersytet w Warszawie i zaproponował Kleinerowi stanowisko profesora. Uczelnie w byłym zaborze rosyjskim wymagały wsparcia ze strony uczonych z terenu dawnej Galicji, gdzie nauka polska rozwijała się swobodnie głównie w dwóch znakomitych uniwersytetach: w Krakowie i Lwowie. Jednym z tych, którzy pospieszyli z pomocą organizującemu się polskiemu szkolnictwu wyższemu w Warszawie był Juliusz Kleiner. Wykładał tu w latach 1916-1920. W tym czasie, 28 listopada 1919 roku, został powołany na członka korespondenta Polskiej Akademii Umiejętności; członkiem czynnym został 10 czerwca 1927.
W roku 1920 powrócił do rodzinnego miasta i objął katedrę historii literatury polskiej jako profesor zwyczajny w Uniwersytecie Jana Kazimierza. Pracował tu do 1941 roku prowadząc równocześnie intensywną działalność naukową w Towarzystwie Naukowym we Lwowie, w Towarzystwie Literackim im. Adama Mickiewicza (od r. 1934 był prezesem) oraz w innych instytucjach. Brał również udział w pracach lwowskiego środowiska literackiego, był członkiem miejscowego oddziału Związku Literatów Polskich. W 1933 został członkiem Polskiej Akademii Literatury. Brał udział w najważniejszych wydarzeniach naukowych tamtych czasów: w IV zjeździe historyków w Poznaniu (1925), w Zjeździe im. Jana Kochanowskiego w Krakowie (1930), w VII Międzynarodowym Kongresie Historyków w Warszawie (1933), w Międzynarodowym Zjeździe Slawistów w Krakowie (1934), był współorganizatorem i czynnym uczestnikiem Zjazdu Naukowego im. Ignacego Krasickiego we Lwowie (1935). Uczestniczył w pracach naukowych PAU, m.in. podczas uroczystego posiedzenia Akademii ku czci J.W. Goethego 11 czerwca 1932 wygłosił referat Osobistość i wartości ponadosobiste w "Fauście" Goethego (druk. w "Roczniku PAU", 1931/1932, Kraków 1933 i odb.).
Jesienią 1939 roku w wyniku wkroczenia Armii Czerwonej i włączeniu Lwowa do ZSRR uniwersytet, którego patronem został teraz Iwan Franko, uległ reorganizacji i dostosowano jego strukturę do systemu radzieckiego. Kleiner, podobnie jak inni polscy profesorowie, nadal tu wykładał i kierował zespołową katedrą literatury polskiej. W 1940 roku uczestniczył w zorganizowanych z dużym rozmachem obchodach 85 rocznicy śmierci Adama Mickiewicza.
Po przerwie spowodowanej okupacją niemiecką wznowił, o czym wspomniano na wstępie, pracę uniwersytecką w Lublinie. O tych "nowych początkach" napisał we wspomnieniu Moja młodość lubelska:
"Wykłady o Mickiewiczu były uwerturą powrotu na katedry. Bo już w jesieni r. 1944 działalność wznowił Katolicki Uniwersytet Lubelski. Nastąpiło pierwsze w nowej Polsce wznowienie intensywne pracy uniwersyteckiej - nastąpiło z szybkością imponującą i radującą serce polskie, dzięki księdzu rektorowi Antoniemu Słomkowskiemu. Niepospolity organizator, znakomity i niestrudzony rządca Uczelni, sam zajmujący się i sprawami zasadniczymi, i każdym drobiazgiem, wśród usuwanych i naprawianych skwapliwie gruzów skupił nowe siły, opieką ojcowską otaczając i pracowników i młodzież. Jako jeden z powołanych przez niego objąłem katedrę historii literatury polskiej, mogłem kontynuować własną drogę życia.
Zaczynało się zaś w tymczasowej stolicy Rzeczypospolitej bujne życie umysłowe".
(Z lubelskich lat Juliusza Kleinera. W stulecie urodzin 24 IV 1886 - 24 IV 1986, Lublin 1986, s.10)
W organizacji tego życia umysłowego jedną z czołowych postaci był właśnie Juliusz Kleiner. Został przewodniczącym Wydziału Filologiczno-Historycznego Towarzystwa Naukowego KUL, Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Lublinie mianowało go członkiem honorowym, reaktywował oddział Towarzystwa Literackiego im. Adama Mickiewicza i pełnił przez kilka lat funkcję jego prezesa, w 1945 zorganizował Klub Literacki, ściśle współpracujący z miejscowym oddziałem Związku Literatów Polskich, który wznowił w tym czasie działalność po wojennej przerwie i powierzył profesorowi Kleinerowi przewodnictwo. Mieszkańcy Lublina wielokrotnie mieli możność słuchać wykładów profesora, który zawsze przyciągał tłumy. Doświadczenia swoich lubelskich lat podsumował w cytowanym wspomnieniu:
"Nie znałem Lublina w czasach dawniejszych; w przejazdach do Warszawy oglądałem go tylko pobieżnie. Teraz pokochałem to miasto, które teraz mi dało nową epokę życia - które stało się dla mnie, pomimo żem do sześćdziesiątki się zbliżał, miastem mej młodości"
W Krakowie od roku 1949 kontynuował profesor owocnie swoją działalność naukową i dydaktyczną w Uniwersytecie Jagiellońskim. Uczestniczył w pracach PAU, której dni stawały się z wolna policzone. Brał udział w ogólnopolskich zjazdach i konferencjach, także w Kongresie Nauki Polskiej w Warszawie obradującym w dniach 29 czerwca - 2 lipca 1951 roku. Kongres dokonał zasadniczej reorganizacji życia naukowego w Polsce: uległa rozwiązaniu Polska Akademia Umiejętności i Towarzystwo Naukowe Warszawskie, została utworzona Polska Akademia Nauk. W 1952 roku profesor Kleiner został powołany - początkowo jako jedyny historyk literatury - na członka rzeczywistego PAN, w roku następnym wszedł w skład Rady Naukowej Instytutu Badań Literackich PAN.
Były to ostatnie lata życia profesora. Zmarł w Krakowie 23 marca 1957 roku. W czasie uroczystości pogrzebowych na Cmentarzu Rakowickim żegnali go wśród innych: przedstawiciel PAN, dyrektor Instytutu Badań Literackich - profesor Kaimierz Wyka oraz profesor Stanisław Pigoń w imieniu Uniwersytetu Jagiellońskiego i Polskiej Akademii Umiejętności, która po przełomie październikowym 1956 rozpoczęła starania o reaktywowanie.
Dorobek naukowy Kleinera jest ogromny: tworzą go monografie trzech wielkich poetów romantycznych, wiele szczegółowych studiów historycznoliterackich, rozprawy z zakresu teorii literatury, podręcznik historii literatury polskiej przeznaczony dla uczniów przedwojennych szkół średnich, prace edytorskie.
Epoką, która przez całe życie przyciągała uwagę badawczą uczonego był romantyzm. Literatury tego okresu dotyczyły jego pierwsze artykuły, Słowackiemu poświęcił, o czym wspomniano, dysertację doktorską. Wcześnie, bo w wieku 25 lat, rozpoczął pracę nad monografią o Zygmuncie Krasińskim. W roku 1912 ukazało się dwutomowe dzieło pt. Zygmunt Krasiński. Dzieje myśli, które stało się podstawą przewodu habilitacyjnego. Praca ukazuje "trzeciego wieszcza" jako poetę filozoficznego, dzieje jego ewolucji myślowej i rozwój osobowości. Twórczość poety została ukazana na tle rozwoju literatury i filozofii europejskiej. To szerokie tło i rozległość problematyki stanowiły novum w stosunku do dotychczasowych monografii historycznoliterackich. Dzieło spotkało się z żywym zainteresowaniem i w roku 1913 uzyskało prestiżową Nagrodę Akademii Umiejętności z Fundacją im. Probusa Barczewskiego.
Bezpośrednio po napisaniu wspomnianej monografii przystąpił Kleiner do pracy nad monografią o Słowackim. W ciągu dwóch lat, do wybuchu pierwszej wojny światowej, powstał cały tom pierwszy i część tomu drugiego. Pracę kontynuował po zakończeniu wojny i kolejne tomy czterotomowej monografii, zatytułowanej Juliusz Słowacki. Dzieje twórczości, ukazały się w latach 1919-1920, 1923 i 1927. Całość liczyła 2250 stron druku. Tak obszernej monografii nie doczekał się ani przedtem, ani potem żaden z poetów polskich. Głównym wątkiem wywodów były szczegółowe analizy kolejnych utworów Słowackiego, ważne momenty twórczości wyznaczają etapy literackiej biografii poety. Dzieło przedstawia Słowackiego przede wszystkim jako artystę. I ta książka spotkała się z wyrazami uznania i została - podobnie jak monografia o Krasińskim - odznaczona Nagrodą PAU z fundacji P.Barczewskiego.
Wkrótce potem, w roku 1928, rozpoczyna profesor pracę nad monografią o Mickiewiczu. Pierwszy tom pt. Mickiewicz. Dzieje Gustawa ukazał się we Lwowie w roku 1933. Pracę nad dalszym ciągiem dzieła zakłóciły wydarzenia polityczne: do wybuchu wojny gotowa była znaczna część tomu drugiego, nad dalszym ciągiem pracował autor w latach wojny, w konspiracji, m.in. ukrywając się w Krasnobrodzie. Z fragmentami dzieła zapoznawał słuchaczy wykładów w KUL w pierwszych latach powojennych oraz publicznych prelekcji wygłaszanych w Lublinie i Warszawie. Dwutomowa monografia w trzech woluminach ukazała się nakładem Towarzystwa Naukowego KUL w Lublinie w latach 1948-1949.
Monografia, ukazująca twórczość poety na tle jego biografii oraz wydarzeń historycznych, jest dziełem na wskroś oryginalnym, jednocześnie syntezą całej dotychczasowej wiedzy o Mickiewiczu.
Obok trzech wielkich monografii jest Kleiner autorem szeregu studiów szczegółowych o twórczości tych poetów oraz o literaturze polskiego romantyzmu. Wiedzę o wielkich poetach upowszechniał również w popularnych zarysach monograficznych. Poświęcił je Słowackiemu (1938, wyd. 5: 1972) i Krasińskiemu (1949, wyd. 2. Wraz z przedrukiem fragmentów monografii z 1912 roku oraz studiów drobniejszych w 1998 roku). Zainteresowania naukowe Kleinera , mimo iż skupione głównie na określonej epoce, były bardzo rozległe i obejmowały niemal cały obszar dziejów literatury polskiej z uwzględnieniem szerokiego kontekstu literatury europejskiej. Pisał o Sienkiewiczu, Prusie, Kasprowiczu, Żeromskim, Wyspiańskim. Szczególną jednak uwagą, nie wolną od pewnego zaangażowania emocjonalnego, darzył twórczość Ignacego Krasiciego i Aleksandra Fredry. Poświęcił im szereg rozpraw i szkiców, o Krasickim zaś zamierzał napisać monografię, do której materiał narastał niemal przez całe życie. Poświęcał mu również wielokrotnie uniwersyteckie wykłady monograficzne od roku 1916: najpierw w Warszawie, potem we Lwowie, Lublinie i Krakowie, aż do roku 1950. Były one rezultatem wieloletnich badań własnych i budowały stopniowo wielką pracę ogarniającą całość dorobku poety. Jednak tego dzieła nie udało się dokończyć. Pod koniec życia więc, w 1956 roku, zebrał Kleiner rozproszone studia o księciu biskupie warmińskim i Aleksandrze Fredrze i ogłosił w książce O Krasickim i Fredrze. Dziesięć rozpraw. Obszerny wybór fragmentów niezrealizowanej monografii Ignacy Krasicki i jego wiek ogłosił z rękopisu Jerzy Starnawaski w tomie: J.Kleiner, Studia inedita (Lublin 1964).
Uczony ogarniający całość dziejów polskiej literatury był w sposób oczywisty powołany do stworzenia syntezy. Przeznaczył ją dla młodzieży licealnej w postaci dwutomowego podręcznika Zarys dziejów literatury polskiej (wyd. po raz pierwszy w latach 1938-1939, kilkakrotnie wznawiany). Drugą syntezę, w języku niemieckim, przeznaczył dla odbiorców zagranicznych i opublikował w dziele zbiorowym wydanym przez Oskara Walzela Handbuch der Literaturwissenschaft (1927). Oba wymienione zarysy mają przede wszystkim przeznaczenie dydaktyczne, jednak przynoszą zupełnie oryginalne oświetlenie najważniejszych zjawisk literatury polskiej.
Badaniom historycznoliterackim Kleinera towarzyszyła stale refleksja teoretyczna, pogłębiona przez jego doskonałe opanowanie problematyki filozoficznej. W tej dziedzinie niektóre prace należą do prawdziwie nowatorskich, np. wczesna rozprawa Charakter i przedmiot badań literackich (1913), w której jednoznacznie stwierdził - co w owym czasie nie było oczywiste - że przedmiotem tym jest tekst literacki. Ważne znaczenie mają również prace: Analiza dzieła (1914), Fikcja intelektualna w literaturze (1922), Historyczność i pozaczasowość w dziele literackim (1936), Tragizm (1946), Rola podmiotu mówiącego w epice, w liryce i w poezji dramatycznej (1947). Najważniejsze prace z tej dziedziny zostały zebrane i opublikowane w tomie Studia z zakresu teorii literatury (Lublin 1956)
Juliusz Kleiner ma również wielkie zasługi w rozwoju polskiego edytorstwa naukowego. Na tym polu dał sie poznać bardzo wcześnie publikując w "Pamiętniku Literackim" w roku 1909 obszerną rozprawę Układ i tekst dzieł Słowackiego. (O pierwszym krytycznym wydaniu zbiorowym dzieł poety). Rzecz pomyślana jako recenzja edycji dzieł Słowackiego w opracowaniu Bronisława Gubrynowicza i Wiktora Hahna, stała się programową rozprawą o zasadach wydawania tekstów literackich. Wyłożone zasady, poparte doskonałą znajomością rękopisów poety, były później realizowane we własnych przedsięwzięciach edytorskich Kleinera. Opracował on wzorowe edycje wielu tekstów Słowackiego i Krasińskiego, największym zaś osiągnięciem stało się krytyczne wydanie Dzieł wszystkich Juliusza Słowackiego. Jest to nie tylko najpełniejsza i najdoskonalsza edycja dzieł wielkiego poety, ale również szczytowe osiągnięcie polskiej myśli filologicznej i polskiego edytorstwa. Wydanie rozpoczęte we Lwowie w roku 1924, zostało dokończone już po śmierci Kleinera przez innych edytorów dopiero w roku 1975.
Profesor Kleiner był przekonany o ważnej społecznej roli nauki i nauczania i o obowiązku udziału uczonych w najważniejszych sprawach życia zbiorowego. Dlatego wypowiadał się na rozmaite aktualne tematy: o różnych problemach nauczania i wychowania w szkole, o studiach akademickich, o aktualnych potrzebach nauk humanistycznych, o etyce i potrzebie ideału. A jednocześnie nie unikał zabierania głosu w sprawach konkretnych związanych z życiem środowisk, w których przyszło mu pracować. Tak więc w latach pobytu w Lublinie zabierał od czasu do czasu głos na łamach lokalnej prasy informując np. o imprezach Klubu Literackiego czy oceniając repertuar lubelskiego Teatru Miejskiego.
Był znakomitym uczonym i utalentowanym pisarzem a także mówcą przyciągającym słuchaczy, nie tylko ze środowisk akademickich, precyzją myśli, jasnością wykładu i pięknem słowa. Swoimi osiągnięciami naukowymi i postawą prawdziwego humanisty zyskiwał autorytet nie tylko wśród ludzi, którzy z nim się solidaryzowali, ale i tych, dla których postawa uczonego była obca. Dlatego w różnych trudnych, nawet dramatycznych, okolicznościach korzystał z prawa swobodnego wypowiadania swoich poglądów a także miał możliwość skutecznego pomagania potrzebującym.
Stanisław Fita
Prof. dr hab. Stanisław Fita jest Kierownikiem Katedry Literatury Polskiej Pozytywizmu i Młodej Polski KUL.
powrót do wydawnictwa 
|
