Czynniki ograniczające wykorzystanie potencjału rolnictwa Lubelszczyzny

W porównaniu z rozwiniętymi gospodarczo państwami Europy Zachodniej, Polska jest krajem o znacznym potencjale produkcyjnym rolnictwa [3, 10]. Z analiz wynika jednak, że potencjał ten jest słabo wykorzystany [2, 10]. Ponadto różnorodność warunków przyrodniczych i ekonomiczno-organizacyjnych powoduje, że stopień wykorzystania potencjału rolnictwa jest zróżnicowany regionalnie [3].
Wykorzystanie potencjału rolnictwa w regionie jest pochodną oddziaływania różnych grup uwarunkowań, zarówno sprzyjających jak i ograniczających.
Szczegółowa analiza danych statystycznych [7, 8] wskazuje, że województwo lubelskie dysponuje znacznymi zasobami podstawowych czynników produkcji tj. ziemi, pracy i kapitału. Ma ono również korzystne, z punktu widzenia produkcji rolniczej, warunki przyrodnicze [4, 6]. Nasuwa się zatem pytanie; co powoduje że ze względu na wielkość Produktu Krajowego Brutto (PKB) w przeliczeniu na jednego mieszkańca województwo to zajmuje ostatnią lokatę w kraju? [6].
Celem opracowania jest próba przedstawienia czynników ograniczających wykorzystanie potencjału rolnictwa Lubelszczyzny.
Jako podstawę analizy wykorzystano dane statystyczne GUS charakteryzujące rolnictwo i obszary wiejskie Lubelszczyzny na tle kraju, stanowiącego układ odniesienia. Wykorzystano również wyniki badań IUNG w Puławach i Stacji Chemiczno-Rolniczej w Lublinie, dotyczące uwarunkowań przyrodniczo-agrotechnicznych oraz ekonomiczno-organizacyjnych. Ważnym źródłem informacji były także opracowania innych autorów, specjalizujących się w problemach regionalnego zróżnicowania rolnictwa i agrobiznesu [1, 2, 10]. Oceną objęto tylko wybrane aspekty problematyki, co zadecydowało o wyborze wskaźników i zakresie analizy.
Szczegółową charakterystykę potencjału rolnictwa Lubelszczyzny i jego wykorzystania przedstawiono we wcześniejszym opracowaniu [4]. W niniejszej pracy podjęto próbę wskazania przyczyn relatywnie słabego wykorzystania potencjału rolnictwa województwa lubelskiego.
Analiza oparta na średnich z 3 lat (1999-2001) była ukierunkowana na udokumentowanie trzech tez, stanowiących myśl przewodnią opracowania, a mianowicie:

  1. O wykorzystaniu potencjału rolnictwa Lubelszczyzny, wyznaczonego przez warunki przyrodnicze opisane za pomocą wskaźnika waloryzacji rolniczej przestrzeni produkcyjnej, decydują uwarunkowania ekonomiczno-organizacyjne.
  2. W warunkach gospodarki rynkowej siła oddziaływania warunków ekonomiczno-organizacyjnych na wykorzystanie potencjału rolnictwa województwa lubelskiego relatywnie wzrosła.
  3. O wykorzystaniu potencjału rolnictwa ocenianego w skali całego regionu, na tle kraju, decyduje także wewnętrzne zróżnicowanie pomiędzy jednostkami administracyjnymi i subregionami województwa lubelskiego.

Podstawowe relacje między czynnikami produkcji w województwie lubelskim, na tle wybranych województw i kraju przedstawiono w tabeli 1.
Jak wynika z porównania głównym wyznacznikiem relacji między czynnikami produkcji w rolnictwie Lubelszczyzny jest liczba zatrudnionych, decydująca o proporcjach: praca - ziemia i praca - kapitał. Województwo lubelskie charakteryzuje się niższą niż przeciętnie w Polsce powierzchnią użytków rolnych i wartością kapitału na 1 zatrudnionego, co jest konsekwencją relatywnie większego zatrudnienia w rolnictwie. Mierniki zaprezentowane w tabeli w mają charakter cząstkowy i charakteryzują tylko wybrane aspekty wykorzystania potencjału.
Zdaniem Poczty [10] opracowanie syntetycznych wskaźników wykorzystania potencjału produkcyjnego rolnictwa w ujęciu regionalnym jest jednym z trudniejszych metodologicznie problemów w ekonomice rolnictwa. Z konieczności stosuje się więc szereg wskaźników cząstkowych, często wzajemnie ze sobą skorelowanych. Wskaźniki te przyjmuje się za podstawę charakterystyki wykorzystania potencjału rolnictwa w regionie.
W tabeli 2 przedstawiono wykorzystanie potencjału rolnictwa Lubelszczyzny, na tle kraju, za pomocą kilku wybranych subiektywnie wskaźników.
Jak wynika z porównania zamieszczonego w tabeli 2 wyraźnie lepsze, w porównaniu ze średnimi dla kraju, warunki przyrodnicze nie znajdują odzwierciedlenia w poziomie wskaźników produkcyjnych i ekonomicznych oraz w intensywności organizacji rolnictwa.
W krajach Unii Europejskiej wielkość PKB na jednego mieszkańca jest jednym z kryteriów zaliczenia regionu do obszarów problemowych [2]. Gdy wskaźnik ten kształtuje się na poziomie 75% średniej, region jest zaliczany do grupy problemowych, wymagających wsparcia z UE. W województwie lubelskim niski poziom PKB na 1 mieszkańca ma charakter trwały. Świadczą o tym dane zamieszczone w tabeli 3.
Jedną z przyczyn słabego wykorzystania potencjału gospodarczego Lubelszczyzny jest dominacja rolnictwa w strukturze agrobiznesu. Uwidacznia się ona zarówno w zasobach produkcyjnych jak i w wytwarzanym produkcie. Sytuacja ta przesądza o niskiej produktywności zasobów nie tylko w samym rolnictwie, lecz także w całym agrobiznesie (tab. 4).
Wysoki poziom zatrudnienia w rolnictwie Lubelszczyzny hamuje transfer postępu technologicznego do gospodarstw rolnych. Brak alternatywnych źródeł dochodów oraz niskie kwalifikacje znacznej części pracujących w rolnictwie wpływają również na wysoką pracochłonność produkcji i niskie dochody ludności rolniczej. Należy podkreślić, że w województwie lubelskim związki między poszczególnymi ogniwami agrobiznesu są relatywnie słabe. Świadczą o tym relacje między gospodarstwami rolnymi a sferą przetwórstwa rolno-spożywczego. Związki integracyjne przemysłu rolno-spożywczego z gospodarstwami rolnymi dostarczającymi surowiec są słabe. Powoduje to, że nawet gospodarstwa wyspecjalizowane w określonych kierunkach produkcji mają trudności ze zbytem swych produktów. Czynnikiem potęgującym ten problem jest rozdrobnienie agrarne i będące jego konsekwencjami niska towarowość produkcji, rozproszenie producentów, niejednorodność i zróżnicowana jakość dostarczanego surowca.
Typowe dla znacznej części Lubelszczyzny zjawisko tzw. uciążliwej szachownicy gruntów jest również jedną z ważnych barier ograniczających (tab.5). Duża liczba działek o niewielkiej powierzchni, współtworzących małe, typowe dla znacznej części woj. lubelskiego gospodarstwo powoduje wzrost kosztów produkcji, obniża efektywność gospodarowania, przyczynia się do zaniedbań w agrotechnice i jest jedną z przyczyn postępującej ekstensyfikacji rolnictwa. Rozdrobnienie agrarne i szachownica gruntów są też przyczynami wzrostu udziału ugorów i odłogów w powierzchni gruntów ornych w województwie lubelskim (tab. 6).
Zróżnicowanie ważniejszych wskaźników charakteryzujących rolnictwo Lubelszczyzny według powiatów ziemskich ilustrują dane zamieszczone tabeli 7.
Jak wynika z danych zamieszczonych w tabeli 7 zróżnicowanie rolnictwa pomiędzy powiatami, dotyczy zarówno warunków naturalnych jak również organizacji produkcji roślinnej i zwierzęcej oraz struktury agrarnej. Występuje ponadto zróżnicowanie intensywności gospodarowania oraz poziomu kultury rolnej. Przestrzenne zróżnicowanie wybranych wskaźników jest znaczne. Korzystniejsze z punktu widzenia produkcji rolnej warunki przyrodnicze występują w środkowej i południowej części województwa.
Analiza wykazała, że o zróżnicowaniu udziału ugorów i odłogów, obok jakości gleb, decydowały uwarunkowania organizacyjno-ekonomiczne (wielkość i struktura gospodarstw). Udział gleb kwaśnych i bardzo kwaśnych średnio w województwie lubelskim wynosi ponad 50% [9]. Około 40% gleb wskazuje bardzo niską i niską zasobność w fosfor oraz magnez i aż 47% w przyswajalny potas. Według opinii Stacji Chemiczno-Rolniczej w Lublinie [9] około 60% gleb Lubelszczyzny wymaga wapnowania, które "poprawia właściwości fizykochemiczne, chemiczne i fizyczne, sprzyja wzrostowi plonów roślin uprawnych oraz podnosi ich jakość".
Wyraźnie wyższym udziałem gleb bardzo kwaśnych i kwaśnych wyróżniają się powiaty położone w północnej części województwa lubelskiego. Zróżnicowanie przestrzenne udziału gleb o bardzo niskiej i niskiej zasobności w P, K i Mg wywiera wpływ na poziom i jakość plonów.
Większą obsadą inwentarza w przeliczeniu na sztuki duże (SD) na 100 ha użytków rolnych charakteryzują się powiaty położone w północno-zachodniej części województwa (łukowski, rycki i radzyński) oraz położony w części środkowej powiat lubelski. Natomiast większą średnią powierzchnią gospodarstw wyróżniają się powiaty położone w północno-wschodniej części Lubelszczyzny, charakteryzujące się gorszymi warunkami przyrodniczymi, głównie glebowymi oraz wyższym udziałem trwałych użytków zielonych.
Wyniki przeprowadzonej oceny wykorzystania elementów współtworzących potencjał rolnictwa w województwie lubelskim zaprezentowano w tabeli 8.
Jak wynika z tabeli 8 o wykorzystaniu zasobów ziemi, pracy i kapitału w rolnictwie województwa lubelskiego decyduje oddziaływanie całego szeregu czynników ograniczających, zarówno zewnętrznych jak i wewnętrznych. Najbardziej istotne znaczenie ma jednak sytuacja ekonomiczna Lubelszczyzny jako regionu. Sytuację tę charakteryzują w sposób ogólny, następujące wskaźniki:

  1. Udział regionu w tworzeniu PKB około 4,2%.
  2. Wielkość PKB/1 mieszkańca około 70% średniej krajowej, 25% średniej UE.
  3. Udział w krajowej produkcji przemysłowej 2,9%.
  4. Udział w zatrudnieniu w przemyśle 3,4%.
  5. Nasycenie przedsiębiorczością - 57,7 podmiotów/1000 mieszkańców (ok. 75% średniej krajowej).
  6. Struktura przedsiębiorczości:
    • handel i usługi 40%,
    • działalność produkcyjna 10%,
    • budownictwo 10%,
    • obsługa nieruchomości i firm 11%.
  7. Brak miejsc pracy dla ludności w wieku produkcyjnym (co 3 osoba w wieku produkcyjnym jest bez pracy).
  8. Dekapitalizacja potencjału produkcyjnego w rolnictwie i przetwórstwie.

Wskaźniki te charakteryzują aktualną sytuację Lubelszczyzny, jako regionu rolniczego. Ponadto wskazują one niezbędne kierunki działań perspektywicznych.

Podsumowanie i wnioski
Reasumując należy stwierdzić, że podstawową przyczyną relatywnie niskiego wykorzystania potencjału rolnictwa Lubelszczyzny jest niedostateczny rozwój przemysłu rolno-spożywczego. Znaczną część towarowej produkcji rolniczej województwa stanowią surowce dla przetwórstwa, a nie produkty przetworzone, charakteryzujące się większym udziałem tzw. wartości dodanej. Upadek lub trudna sytuacja ekonomiczna wielu zakładów przetwórstwa rolno-spożywczego to ważne wyznaczniki sytuacji dochodowej, zarówno producentów rolnych jak i znacznego odsetka mieszkańców Lubelszczyzny. Analiza potwierdziła sformułowane na wstępie tezy, ukazując jednocześnie szereg cech specyficznych rolnictwa Lubelszczyzny. Upoważnia ona do następujących wniosków:

  1. O wykorzystaniu potencjału rolnictwa Lubelszczyzny decydują przede wszystkim uwarunkowania ekonomiczno-organizacyjne, a szczególnie surowcowy charakter produkcji.
  2. Rolnictwo Lubelszczyzny wymaga zdecydowanego wdrażania postępu technologicznego w produkcji roślinnej i zwierzęcej, rozbudowy i unowocześnienia infrastruktury obszarów wiejskich oraz zwiększenia udziału produktów przetworzonych w strukturze produkcji towarowej.
  3. Występujące zaniedbania w zakresie przemysłu spożywczego oraz zła sytuacja ekonomiczna rolnictwa Lubelszczyzny wskazują na konieczność wsparcia finansowego wszelkich przedsięwzięć warunkujących przebudowę struktury agrarnej wsi, a także nadanie jej charakteru wielofunkcyjnego.
  4. Działania te wymagają wsparcia finansowego z wykorzystaniem w tym celu środków finansowych z budżetu państwa i przyznawanych w ramach pomocy zagranicznej. Przemiany strukturalne, modernizacja gospodarstw, a w konsekwencji rozwój obszarów wiejskich Lubelszczyzny powinny być współfinansowane z dochodów własnych rolników, które muszą jednak kształtować się na odpowiednim poziomie, znacznie wyższym niż dotychczas.

Tabela 1. Zasoby czynników produkcji rolniczej oraz wybrane relacje między nimi (średnie z lat 1999-2001).

tabela

tabela

tabela

tabela

Tabela 8. Czynniki decydujące o wykorzystaniu potencjału rolnictwa Lubelszczyzny

tabela

Literatura

  1. Błażek M (2000). Regionalne uwarunkowania rozwoju obszarów wiejskich i gospodarstw rolnych. Rocz. Nauk. SERiA, 2(5), s. 42-47.
  2. Heller J. (2000). Regionalizacja obszarów wiejskich w Polsce. Studia i Monografie 99, IERiGŻ, Warszawa, ss. 160.
  3. Krasowicz S., Igras J. (2003). Regionalne zróżnicowanie wykorzystania potencjału rolnictwa w Polsce. IUNG Puławy, Pam. Puł., z. 132, s. 233-251.
  4. Krasowicz S. (2002). Potencjał produkcyjny rolnictwa Lubelszczyzny i jego wykorzystanie Biul. Inf. PAN Lublin, 7, s. 38-50.
  5. Praca zbiorowa (2000). Waloryzacja rolniczej przestrzeni produkcyjnej. Biul. Inf. IUNG Puławy, s. 5-16.
  6. Praca zbiorowa (2000). Strategia rozwoju województwa lubelskiego. Biuro Planowania Przestrzennego, Lublin, s. 58.
  7. Praca zbiorowa (2002). Rocznik statystyczny. GUS, Warszawa.
  8. Praca zbiorowa (2002). Rocznik statystyczny woj. lubelskiego. US, Lublin.
  9. Praca zbiorowa (2003). Raport o stanie środowiska województwa lubelskiego w 2002 r. Biblioteka Monitoringu Środowiska, Lublin, ss. 256.
  10. Praca zbiorowa (2002). Zróżnicowanie regionalne gospodarki żywnościowej w Polsce w procesie integracji z Unią Europejską. AR Poznań.

Stanisław Krasowicz

 Prof. dr hab. Stanisław Krasowicz jest wicedyrektorem Instytutu Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa w Puławach oraz członkiem Komisji Rolnictwa Oddziału PAN w Lublinie.

 

powrót do góry

powrót do wydawnictwa

 
Kronika Oddziału według dat  
 
 Siedziba oddziału : Polska Akademia Nauk, Oddział w Lublinie
 Pałac Czartoryskich, Plac Litewski 2, e-mail: pan-ol@hektor.umcs.lublin.pl		 webdesign emzab.pl