|
Konstytucyjne modele stosunków między państwem a Kościołem w Europie
I. Uwagi wstępne
Przedmiot wykładu dotyczy konstytucyjnych zasad państw europejskich, za pośrednictwem których państwa te ustosunkowują się do religii, jako zjawiska społecznego, a w szczególności do kościołów jako społeczności religijnych, rozwijających działalność na ich terytorium. Jest to problematyka wielopłaszczyznowa. Obejmuje bowiem płaszczyznę kulturową, polityczną i prawno-ustrojową. Płaszczyzna kulturowa dotyczy stosunku prawa stanowionego do świata wartości religijnych. W religii człowiek znajduje bowiem odpowiedzi, na pytania egzystencjalne dotyczące sensu ludzkiego życia, na które nie może dać odpowiedzi nauka, i stosownie do tych odpowiedzi kształtuje wzory postępowania; co znajduje wyraz w tradycji i kulturze narodowej. Płaszczyzna polityczna wyraża się w gwarancjach wolności sumienia i religii, czyli jednego z podstawowych praw i wolności człowieka. Płaszczyzna prawno-ustrojowa dotyczy stosunku państwa do społeczności religijnych, zwanych w języku prawnym kościołami i innymi związkami wyznaniowymi. Człowiek jako istota społeczna łącząc się z innymi ludźmi, podzielającymi te same przekonania religijne, tworzy wspólnoty wyznaniowe, mające własną strukturę organizacyjną. Nazwa "Kościół" w ścisłym znaczeniu odnosi się do wspólnot chrześcijańskich. W niniejszym wykładzie nazwą "Kościół" posługuję się jako terminem zbiorczym na oznaczenie nie tylko kościołów, ale również innych związków wyznaniowych.
Potrzeba ustalenia zasad stosunku państwa do Kościoła wynika z faktu istnienia pluralizmu religijnego i światopoglądowego współczesnego społeczeństwa. Biorąc pod uwagę zasady ustrojowe dotyczące stosunków państwo-Kościół, w konstytucjach współczesnych państw europejskich można wyróżnić następujące modele: 1) model państwa wyznaniowego, 2) model państwa świeckiego w wersji neutralności zamkniętej na wartości religijne (radykalnie świeckie), 3) model państwa świeckiego w wersji neutralności otwartej (umiarkowanie świeckie) [1].
Wspólnym elementem konstytucji współczesnych państw europejskich - pod względem politycznym - są gwarancje wolności myśli, sumienia i religii w wymiarze indywidualnym. Jest to standard europejski, który powstał na kanwie Europejskiej Konwencji Praw Człowieka i Podstawowych Wolności z 1950 r. (art.9) [2]. Natomiast różnice dotyczą gwarancji uzewnętrzniania tych przekonań w życiu publicznym.
II. Państwa wyznaniowe
Najstarszym modelem relacji między państwem a Kościołem jest państwo wyznaniowe. Wspólnym elementem tego typu państw jest ścisłe powiązanie między państwem i jednym spośród Kościołów; wyrazem tego jest uznanie w ustawie konstytucyjnej uprzywilejowanej pozycji jednej religii, bądź jednego z Kościołów. Konsekwencje takiego uznania wyrażają się w finansowaniu działalności Kościoła oficjalnego z budżetu państwa, oraz ograniczaniu wolności Kościoła oficjalnego i dyskryminacji innych kościołów.
Współcześnie państwami wyznaniowymi w Europie są: Grecja, Cypr, Finlandia, Norwegia, Dania, Wielka Brytania, Malta, San Marino, niektóre kantony Szwajcarii.
Konstytucja Grecji z 9 czerwca 1975 r, gwarantuje wolność sumienia i religii w wymiarze indywidualnym, jako prawo należnego każdemu człowiekowi. Jednocześnie stanowi następującą zasadę ustrojową: "Religią dominującą w Grecji jest religia Wschodnioprawosławnego Kościoła Chrześcijańskiego" (art.3). Jakie są konsekwencje takiego uznania? Kościół dominujący jest finansowany z budżetu państwowego; państwo sprawuje nad nim kontrolę. Jednostki organizacyjne tego Kościoła (diecezje, parafie, klasztory, szkoły) mają status osób prawa publicznego. Autonomia tego Kościoła jest ograniczona. Kościół ten jest traktowany jak instytucja państwowa. Status prawny innych Kościołów w Grecji jest zróżnicowany. Jedne z nich mają status "religii znanej" (art.13 §2), inne "uznanej" przez państwo. Np. Kościół katolicki w Grecji ma pozycję "religii znanej", ale władze państwowe odmawiają mu uznania archidiecezji w Atenach z powodu sprzeciwu władz Kościoła prawosławnego.
Cypr jest również demokratycznym państwem wyznaniowym. Konstytucja Republiki Cypru z 1980 r. przyznaje status oficjalny dwóch wspólnot religijnych: Prawosławnemu Kościołowi Greckiemu i wspólnotom religijnym muzułmańskim. Kościół prawosławny cieszy się osobowością prawa publicznego. Konstytucja powierza mu niektóre kompetencje administracyjne i sądowe, przysługujące organom państwowym, jak: sprawy dotyczące zawieranie małżeństw, udzielania rozwodów, separacji małżeńskiej zgodnie z prawem kościelnym. Ale jednocześnie państwo przyznaje mu autonomię wewnętrzną, w zakresie zarządzania swoimi sprawami i swoim mieniem, zgodnie z prawem kościelnym. Konstytucja Cypru gwarantuje również zasadę równości wszystkich religii wobec prawa, zakazuje ich dyskryminacji przez organy państwowe (art.18).
Finlandia do niedawna była państwem wyznaniowym. Konstytucja z 1919 r. uznawała oficjalną pozycję dwom Kościołom: Kościołowi prawosławnemu i Kościołowi Ewangelicko-Augsburskiemu, czyli luterańskiemu (art.83). Nowelizacja tej konstytucji z 1995 r. stanowi ogólnie, iż: "Postanowienia dotyczące organizacji i administrowania Kościołem Ewangelicko-Augsburskim zawiera kodeks Kościoła. Inne kościoły rządzą się prawem przez nie wydanym". Nowe związki wyznaniowe mogą być tworzone w trybie ustalonym w ustawie; mogą być zarejestrowane i na tej podstawie uzyskują status osób prawa prywatnego.
Norwegia i Dania są państwami wyznaniowymi, w których pozycję uprzywilejowaną mają kościoły luterańkie.
Konstytucja Danii z 1953 r. stanowi, iż "Ewangelicki Kościół Luterański jest kościołem państwowym Danii i jako taki jest wspierany przez państwo" (§4), jego status jest określony ustawowo (§66).
Konstytucja Norwegii z 1818 r. stanowi, że status Kościoła oficjalnego ma Kościół Ewangelicko-Augsburski i zobowiązuje obywateli należących do tego Kościoła do wychowania dzieci zgodnie ze swą przynależnością wyznaniową (§2). Królem Norwegii może być tylko osoba należąca do Kościoła oficjalnego.
Wielka Brytania nie ma konstytucji pisanej. Jednak od czasów zerwania łączności ze Stolicą Apostolską w XVI w. do chwili obecnej pozostaje państwem wyznaniowym. Pozycję Kościoła oficjalnego mają: Kościół anglikański i Kościół szkocki. Wolność tych Kościołów jest ograniczona. Najwyższym ich rządcą jest król. Biskupów mianuje król na wniosek premiera.
Na kontynencie europejskim była większa ilość państw katolickich, ale w następstwie reformy dokonanej po Soborze Watykańskim II - proklamującym postulat uznania przez państwo wolności religijnej wszystkich wspólnot wyznaniowych (deklaracja Dignitatis humanae) - stały się państwami świeckimi. Obecnie katolickimi pozostają dwa państewka: Malta i San Marino. Konstytucja Malty z 1964 r. stanowi, iż: "Religia apostolska, katolicka, Rzymska jest religią Republiki Malty", a następnie nakazuje nauczanie religii katolickiej w każdej szkole publicznej (art.2 , ust.2).
Należy zauważyć, iż współczesne demokratyczne państwa wyznaniowe w Europie mają charakter wyznaniowości otwartej; gwarantują wolność sumienia i religii na zasadzie równości wszystkim obywatelom; natomiast nie uznają równouprawnienia kościołów.
III. Państwa świeckie
Drugi model stosunków ustrojowych państwo-Kościół stanowią państwa świeckie. Zazwyczaj świeckość państwa jest utożsamiana z zasadą "oddzielenia Kościoła od państwa". Trzeba jednak stwierdzić, że jest to zasada jurydycznie nieostra, a politycznie bardzo elastyczna. Z tego powodu nie wpisywano jej do konstytucji państw europejskich Europy zachodniej. Natomiast zasada ta została wpisana do totalitarnej Konstytucji ZSRR, zwanej stalinowską (1936 r.), jako formuła "oddzielenia państwa od kościoła i szkoły od kościoła". Po 1989 r. pozostawiono ją w konstytucjach niektórych państw postkomunistycznych.
Normatywny sens państwa świeckiego jest określany przez dwie zasady, z których jedna ma sens negatywny, a druga pozytywny. Negatywny sens ma zakaz oficjalnego uznawania jednej religii lub jednego wyznania. Elementem pozytywnym jest zasada równouprawnienia wszystkich Kościołów, które rozwijają swą działalność na terytorium danego państwa. Wśród europejskich państw świeckich wyróżnia się: 1) model państwa radykalnie świeckiego, oparty na zasadzie separacji agresywnej wobec religii; 2) model państwa umiarkowanie świeckiego, oparty na zasadzie separacji przyjaznej, bądź skoordynowanej. Wśród państw umiarkowanie świeckich należy wyróżnić: demokratyczne państwa świeckie w Europie zachodniej i demokratyczne państwa świeckie w Europie środkowej i wschodniej, które przeszły transformacje z totalitaryzmu marksistowskiego do demokracji.
1. Państwa radykalnie świeckie
Model państwa radykalnie świeckiego powstał we Francji pod wpływem ideologii skrajnie liberalnej podczas wielkiej rewolucji w latach 1789-1795. W obecnym kształcie został wprowadzony na początku XX w. na podstawie ustawy z 9 grudnia 1905 r. o oddzieleniu Kościoła od państwa, na mocy której Kościoły zostały pozbawione osobowości prawnej, narzucono im formę stowarzyszeń kultowych zarejestrowanych. Obowiązująca Konstytucja Republiki Francuskiej z 1958 r. ignoruje fakt istnienia Kościołów; poprzestaje na ogólnej formule: "Francja jest Republiką (...) świecką"(art.l). Znaczenie tej formuły ustalają ustawy i orzeczenia Conseil dEtat. Francuska świeckość państwa jest utożsamiana z neutralnością wobec przekonań religijnych, światopoglądowych i filozoficznych, pojmowaną w sensie negatywnym, tzn. jako zakaz uzewnętrzniania przekonań religijnych w życiu publicznym. Przykładem kontynuacji takiej wykładni tej formuły jest najnowsza ustawa z 2004 r., zabraniająca uczniom w szkołach publicznych noszenia: chusty muzułmańskiej przez dziewczęta, większej wielkości krzyży, bądź jarmułki przez wyznawców religii Mojżeszowej.
Jednocześnie w trzech francuskich departamentach wschodnich (Alzacja i Lotaryngia) trzy kościoły mają status religii oficjalnej (katolicyzm, luteranizm i religia Mojżeszowa), w wersji ustalonej w "artykułach organicznych" dołączonych przez Napoleona Bonaparte do Konwencji zawartej ze Stolicą Apostolską w 1801 r. Taki model stosunków państwo-Kościół, jak we wschodnich departamentach Francji, jest w Luksemburgu.
Natomiast model państwa świeckiego w wersji radykalnej podobnej jak we Francji został przyjęty w Holandii. Po reformacji w Holandii pozycję kościoła oficjalnego miał Kościół reformowany (kalwiński). Jednak w 1983 r. z Konstytucji holenderskiej, usunięto wszelkie odniesienia do religii w wymiarze instytucjonalnym; pozostawiono tylko gwarancje wolności religii w wymiarze indywidualnym (art.6 §1). Nie stanowi to jednak przeszkody, aby instytucje kościelne w Holandii otrzymywały subwencje państwowe na prowadzenie działalności edukacyjnej i charytatywnej.
2. Państwa świeckie w wersji umiarkowanej
2.1. Państwa zachodnio-europejskie
Model państwa świeckiego w wersji umiarkowanej powstał w Niemczech. Wprowadzony został na mocy Konstytucji Weimarskiej (1919 r.) , której artykuły wyznaniowe zostały potwierdzone w Konstytucji RFN (1949 r.). Konstytucja ta określa element negatywny państwa świeckiego, słowami, iż "Nie ma kościoła oficjalnego" (art.137); oznacza to odrzucenie zwierzchnictwa państwa nad Kościołem. Świeckość państwa w sensie pozytywnym wyrażona jest przez uznanie autonomii kościoła w słowach: "Każdy związek wyznaniowy rządzi się i administruje swoimi sprawami autonomicznie z poszanowaniem granic ustalonych w ustawie powszechnie obowiązującej" (art.137). Większe kościoły - mające zakorzenienie w historii Niemiec uzyskały status korporacji prawa publicznego, z prawem do zbierania "podatku kościelnego" od swych wyznawców za pośrednictwem organów państwowych. Kościoły w Niemczech prowadzą działalności edukacyjną, charytatywną i humanitarną, także dzięki subwencjom państwowym. Jako formę regulacji stosunków między państwem i Kościołem przyjęto dwustronne układy. Taki układ ze Stolicą Apostolską ma charakter umowy międzynarodowej, czyli konkordatu. Zasady te zostały wpisane do konstytucji krajów związkowych; także tych, które zostały utworzone po przyłączeniu NRD do RFN.
Wśród gwarancji wolności sumienia i religii w wymiarze indywidualnym w modelu niemieckim znajdujemy gwarancje nauczania religii w szkole jako przedmiotu obligatoryjnego.
Podobny do modelu niemieckiego system państwa świeckiego jest w Austrii. Nadal obowiązuje tam ustawa z 1867 r., na mocy której związki wyznaniowe są stowarzyszeniami prawa publicznego. Kościoły autonomicznie zarządzają swoimi sprawami, państwo gwarantuje im subwencje. Konstytucja Austrii nie uznaje Kościoła oficjalnego. Stosunki między państwem i Kościołem w Austrii regulowane są na zasadzie partnerstwa w formie umowy dwustronnej, która z Kościołem katolickim ma charakter umowy międzynarodowej.
Niemiecki model państwa świeckiego z pewnym modyfikacjami po II wojnie światowej został przyjęty przez inne państwa Europy, które po Soborze Watykańskim II przeszły transformacje wiodące od państwa katolickiego do państwa świeckiego. Należą do nich: Hiszpania, Włochy, Irlandia.
Hiszpania była państwem katolickim w wersji wyznaniowości zamkniętej. Dopiero zmiana reżimu politycznego po śmierci gen. Franco pociągnęła za sobą przejście Hiszpanii na model państwa świeckiego. Do Konstytucji z 1975 r. wpisano formułę zapożyczoną z konstytucji Niemiec, głoszącą: "Żadne wyznanie religijne nie ma charakteru religii państwowej". Do tej formuły dopisano zobowiązanie, iż: "Władze publiczne będą szanować wierzenia religijne społeczności hiszpańskiej i utrzymają współdziałanie z Kościołem katolickim i innymi wyznaniami".
Następnie dokonano rewizji konkordatu w celu dostosowania go do zasad wpisanych do Deklaracji Soboru Watykańskiego II o wolności religijnej "Dignitatis humanae". Państwo zrzekło się wszelkich przywilejów, na mocy których ingerowało w sprawy wewnętrzne Kościoła. Zniesiono też wszelkie przywileje Kościoła katolickiego.
Dość długo trwał proces przechodzenia Włoch od państwa katolickiego do państwa świeckiego. Następowało to etapami. Pierwszym etapem było uchwalenie Konstytucji Republikańskiej (1947), do której wpisano zasadę poszanowania suwerenności i niezależności Kościoła i państwa, każdego w swoim porządku. Drugim była rewizja Konkordatu z 1929 r. dokonana na mocy nowego układu z 1984 r.
2.3. Państwa postkomunistyczne Europy środkowo-wschodniej
Transformacje ustrojowe (zainicjowane w 1989 r.) w państwach Europy środkowo-wschodniej i wschodniej, pociągnęły za sobą zmianę modelu relacji państwo-Kościół. Pierwszym elementem tej zmiany jest odrzucenie monizmu ideologicznego, który w miejsce religii narzucał całemu społeczeństwu ideologię ateistyczną. W polityce legislacyjnej tych państw w stosunku do religii występują pewne elementy wspólne, ale też elementy dla każdego z nich odmienne, wynikające z własnych tradycji kulturowych. Drugim elementem wspólnym dla tych państw jest powrót do tradycji kulturowych. Trzecim są gwarancje wolności sumienia i religii w wymiarze indywidualnym i instytucjonalnym.
Generalnie konstytucje wszystkich państw postkomunistycznych stają na gruncie świeckości. Przejawem takiego stanowiska jest: proklamacja świeckości państwa, bądź proklamacja pozytywnego jej elementu, jakim jest zasada równouprawnienia kościołów (art. 41 Konstytucji Chorwacji z 1990 r.; art. 7 konst. Słowenii z 1991 r.; art. 14, ust. 2 konstytucji Rosji; art. 25, ust. l konstytucji Polski); zakaz uznawania jakiejkolwiek religii jako państwowej lub obowiązującej (art. 14 konst. Rosji; art. 40 konst. Estonii z 1992; art. 43 konst. Litwy); zakaz powiązania państwa z jakąkolwiek ideologią jako wyłączną lub wyznaniem religijnym (art. l Konstytucji Czech i Słowacji z 1992 r.). Jest to zakaz powiązania powiązania państwa z jakimkolwiek monizmem ideologicznym lub religijnym.
Do Konstytucji niektórych z tych państw wpisane zostały także deklaracje wyrażające poszanowanie religii, bądź określonego wyznania religijnego, jako trwałego elementu kultury narodowej. Przykładem tego jest konstytucja Bułgarii z 1991 r., która stwierdza, że "Tradycyjną religią Bułgarii jest wyznanie wschodnioprawosławne" (art.13, ust. 3). Preambuła do Konstytucji Słowacji proklamuje "poczucie cyrylo-metodyjskiego dziedzictwa duchowego". Preambuła do Konstytucji Polski z 1997 r. deklaruje uznanie "chrześcijańskiego dziedzictwa narodu" oraz odniesienia do Boga (invocatio Dei) w wersji uniwersalnej, jako "poczucie odpowiedzialności przed Bogiem lub sumieniem". Konstytucja Rosji z 1993 r. stanowi, iż "żadna religia nie może być uznana za państwową lub obowiązującą"; ale ustawa "o wolności sumienia i związkach wyznaniowych" z 1997 r. deklaruje pierwsze miejsce Rosyjskiego Kościoła prawosławnego ze względu na "jego historyczny wkład w rozwój kultury Rosji" i w celu ograniczenia działalności tzw. "zagranicznych związków wyznaniowych". Jest to próba przywrócenia państwowego charakteru Kościołowi Prawosławnemu, jakie miał przed rewolucją październikową.
W polityce legislacyjnej państw postkomunistycznych nastąpiło doprecyzowanie zasady "oddzielenia między państwem i Kościołem", która w okresie komunistycznym była stosowana z pozycji supremacji państwa nad kościołem. Uzupełniono ją w celu zapobieżenia nadania jej w praktyce separacji wrogiej, przez wpisanie zasady poszanowania "niezależności wyznań religijnych" i zobowiązania do "udzielania im pomocy ze strony państwa" (Rumunia), "opieki i ochrony" ich działalności (Chorwacja).
Stosunkowo najbardziej precyzyjne zasady stosunków instytucjonalnych między państwem a związkami wyznaniowymi zostały wpisane do Konstytucji Polski z 1997 r. (art. 25). Są to: 1) zasada równouprawnienia związków wyznaniowych (podstawowy element świeckości państwa); 2) zasada bezstronności organów władzy publicznej wobec przekonań religijnych, światopoglądowych i filozoficznych, do której dołączono klauzulę zapewniającą swobodę uzewnętrzniania tych przekonań w życiu publicznym (w ten sposób wykluczona została francuska koncepcja neutralności); 3) zasada poszanowania autonomii i niezależności Kościoła i państwa, każdego w swoim zakresie (w miejsce negatywnej zasady oddzielenia Kościoła od państwa); zasada regulacji stosunku państwa do Kościoła w formie umowy międzynarodowej ze Stolicą Apostolską (Kościół katolicki) i ustawy, na podstawie porozumienia wynegocjowanego przez rząd z przedstawicielami tych kościołów (inne związki wyznaniowe, które nie mają podmiotowości publiczno-prawnej w stosunkach międzynarodowych).
Potrzeba uwzględnienia pluralizmu tych modeli stosunków między państwem i Kościołem okazała się ewidentna w procesie integracji państw i narodów europejskich w formie nowej struktury prawnej, jaką jest Unia Europejska. W pracach redakcyjnych nad projektem Traktatu Konstytucyjnego UE zaistniał konflikt z powodu próby narzucenia wszystkim państwom należącym do Unii Europejskiej jednego z wielu modeli stosunków państwo-Kościół, który powstał we Francji z inspiracji ideologii skrajnie liberalnej. Jednak do nowszej wersji projektu tego Traktatu, przedstawionego na konferencji międzyrządowej w Salonikach 20 czerwca 2003 r. wprowadzono następującą zasadę: "Unia Europejska szanuje status, z którego korzystają Kościoły i stowarzyszenia lub wspólnoty wyznaniowe w państwach członkowskich na podstawie przepisów prawa krajowego i nie narusza go".
Przypisy
- Por. J. Krukowski, Kościół i państwo. Podstawy relacji prawnych, Lublin 2000; M. Safjan, Wolność religijna w konstytucjach państw europejskich, w: Kultura i prawo. Materiały III Międzynarodowej Konferencji na temat "Religia i wolność religijna w Unii Europejskiej, Warszawa 2-4 września 2002 (red. J. Krukowski, O. Theisen), Lublin 2003, s. 43-74.
- Por. K. Warchałowski, Prawo do wolności myśli, sumienia i religii w Europejskiej Konwencji Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, Lublin 2004.
Józef Krukowski
Ks. Prof. dr hab. Józef Krukowski jest kierownikiem Katedry Kościelnego Prawa Publicznego i Konstytucyjnego Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego
oraz Zastępcą Przewodniczącego Komisji Prawniczej Oddziału PAN w Lublinie.
Referat został wygłoszony 26.02.2004 na posiedzeniu Komisji.
powrót do wydawnictwa 
|
