|
Jadwiga Marszewska - Ziemięcka (1891 - 1968)
|
"Dla naszej młodzieży pragnę większej kultury umysłowej i charakterów. Niech się nie zacieśniają w swoich specjalnościach, niech się wyzbywają powszechnych wad: braku uspołecznienia i odpowiedzialności".
/ Z testamentu Prof. J.Ziemięckiej./ |
Prof. Jadwiga Marszewska - Ziemięcka urodziła się w Warszawie dnia 30 czerwca 1891 roku. Pochodziła z rodziny głęboko patriotycznej. Cechę tę przejęła od rodziców i pozostała wielką patriotką do końca życia.
Rodzice Jej mieli niewielką posiadłość w sąsiedztwie Warszawy - Pilaszków. Dwór ten miał pewne tradycje historyczne, gdyż w okresie Insurekcji Kościuszkowskiej przebywali tam generał Henryk Dąbrowski, książę Józef Poniatowski i inni wybitni Polacy.
W okresie międzywojennym gospodarowała tam rodzina Marszewskich. Ojciec prof. Ziemięckiej był z wykształcenia inżynierem budowy dróg i mostów. Brał on czynny udział m.in. w budowie mostu Poniatowskiego w Warszawie oraz był również inicjatorem założenia parku Skaryszewskiego w tym mieście. Zajmował się także gospodarstwem w Pilaszkowie i w 1929 r. uzyskał nawet złoty i srebrny medal za swoją działalność hodowlaną.
Prof. Ziemięcka miała dwie siostry: Hannę Zdzitowiecką i Marię Wolską. H.Zdzitowiecka pisała urocze książki dla dzieci. W jednej z nich wykorzystała nawet świat bakterii z dziedziny zainteresowań swojej siostry Jadwigi, ujmując go w bajkowym stylu. Syn Hanny, Krzysztof Zdzitowiecki był ukochanym siostrzeńcem prof. Ziemięckiej, jak również córka Marii Wolskiej dr Krystyna Wolska - Ilka, która ratowała ją w ostatnich chwilach życia.
Nie mając własnych dzieci całe swoje uczucia macierzyńskie skupiła na siostrzeńcach.
W 1919 roku J.Ziemięcka wyszła za mąż za prawnika Andrzeja Ziemięckiego. Był on pracownikiem konsularnym co ułatwiło Jej początkowo kontakty z zagranicznym światem naukowym. W dalszych latach, Jej już samodzielnego życia zawodowego, stała się tak cenioną i znaną osobą, że zapraszano Ją stale na liczne konferencje i współpracę badawczą w wielu krajach.
Od wczesnej młodości była ona spragniona wiedzy i nauki, a w szczególności z dziedziny poznawania przyrody. W wieku 17 lat rozpoczyna studia biologiczne na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie. W czasie studiów słuchała wykładów seniora polskich ówczesnych mikrobiologów prof. Adama Prażmowskiego, jak również Emila Godlewskiego, Leona Marchlewskiego i innych. Wykłady te, jak też interesujące prace Krzemieniewskich i Bassalika były dla Niej impulsem do zajęcia się tak bardzo umiłowaną przez Nią dziedziną wiedzy - mikrobiologią glebową. W owym okresie bardzo nieliczni badacze zajmowali się tymi badaniami, tym bardziej więc były cenne Jej prace.
Po ukończeniu studiów rozpoczyna badania nad drobnoustrojami glebowymi, a w szczególności nad rozprzestrzenianiem w glebach bakterii wiążącej wolny azot z rodzaju Azotobacter. Na podstawie wyników badań uzyskuje w 1921 r. w pracowniach prof. Emila Godlewskiego, Leona Marchlewskiego i Wacława Dąbrowskiego tytuł doktora filozofii.
Pragnąc rozszerzyć i pogłębić swe wiadomości z zakresu biologii gleby, wyjeżdża w 1924 r. do Paryża i staje się jedną z najbliższych współpracowniczek prof. Sergiusza Winogradskiego, powszechnie uznanego za ojca mikrobiologii glebowej. W laboratorium tym rozpoczęła badania nad wiązaniem wolnego azotu przez azotobaktera. Wspólnie z Winogradskim opracowała też nową metodę określania potrzeb nawozowych różnych gleb przy użyciu azotobaktera, jako wskaźnika. Metodą tą posługiwało się przez długi czas wiele laboratoriów świata. Kilkuletnia współpraca z Winogradskim, obcowanie z tym niezwykłym człowiekiem i uczonym, pozostawiło niezatarte piętno na całej Jej późniejszej działalności naukowej.
W 1927 roku wyjeżdża z Paryża do Stanów Zjednoczonych jako delegatka Polskiego Ministerstwa Rolnictwa oraz Instytutu Pasteura we Francji na pierwszy Międzynarodowy Kongres Gleboznawczy, zorganizowany w Waszyngtonie. Na kongresie tym referuje prace badawcze prowadzone wspólnie z Winogradskim. Od tego czasu pozostaje członkiem Międzynarodowego Towarzystwa Gleboznawczego.
Po powrocie do kraju w 1927 roku nawiązuje kontakt z Katedrą Gleboznawstwa w Uniwersytecie Poznańskim, prowadzoną przez prof. F.Trelikowskiego, gdzie habilituje się i otrzymuje w ( 1930 r.) tytuł docenta. Tematem Jej rozprawy habilitacyjnej były Studia nad mikrobiologią gleby zawierające badania nad wiązaniem wolnego azotu przez drobnoustroje glebowe, nad nitryfikacją i nad wpływem drobnoustrojów na żyzność gleby. W tym czasie prowadzi też badania nad wykorzystaniem azotobaktera jako wskaźnika zasobności gleb w fosfor przyswajalny i wapń. Metoda ta oddała duże usługi praktyce rolniczej. Jednocześnie też bada wnikliwie wpływ na azotobaktera różnych warunków środowiska.
W 1931 roku rozpoczyna pracę w Państwowym Instytucie Naukowym Gospodarstwa Wiejskiego ( PINGW ) w Puławach - początkowo jako asystentka na Wydziale Rolnym, a następnie jako kierownik zorganizowanego przez siebie Działu Mikrobiologii Rolnej. Dział ten został przekształcony w 1950 roku w Zakład Mikrobiologii Rolniczej istniejący do chwili obecnej w Instytucie Uprawy, Nawożenia i Gleboznawstwa ( IUNG), i stał się dzięki Jej pomocy i wiedzy jednym z ważniejszych w Polsce ośrodków badań z dziedziny mikrobiologii glebowej. Zakładem tym kierowała Ona do ostatniej chwili życia.
Prace Jej stały się znane nie tylko w Polsce, ale i innych krajach. Już w 1937 roku została zaproszona przez dyrektora Stacji Doświadczalnej w Rothamsted w Anglii, celem przebadania gleb tej Stacji metodą azotobaktera na zawartość w nich fosforu.
W pracach badawczych nad drobnoustrojami glebowymi kierowała się zawsze ich przydatnością dla potrzeb rolnictwa. Badania prowadzone przez Nią i Jej wspólpracowników w Instytucie puławskim można podzielić na kilka kierunków, z których trzy były najistotniejsze. Pierwszy z nich dotyczył głównie opracowania metod jakimi należałoby posługiwać się w badaniach drobnoustrojów glebowych. W tym kierunku osiągnięciem było m.in. opracowanie modyfikacji metody Rossi-Chołodnego, która pozwalała na śledzenie w obrazie mikroskopowym metabiozy drobnoustrojów w obecności różnych związków w glebie. Drugi kierunek Jej zainteresowań obejmował zagadnienie procesu symbiotycznego i niesymbiotycznego wiązania wolnego azotu. Związane to było z obszernymi pracami nad symbiozą roślin motylkowatych z Rhizobium, jak również nad wpływem azotobaktera na rośliny niemotylkowate. Trzeci kierunek dotyczył określenia udziału drobnoustrojów w kształtowaniu żyzności gleby i w żywieniu roślin. M.in. wiele pracy poświęca w tym zakresie procesowi nitryfikacji w glebie - intensywności tego procesu w zależności od różnych warunków środowiska glebowego.
Spośród wymienionych kierunków badań szczególnym Jej zainteresowaniem cieszyły się bakterie symbiotyczne roślin motylkowatych Rhizobium. Prace w tym kierunku ropoczyna w 1937 roku opracowując referat przeglądowy dający pełny obraz panujących w tym czasie poglądów na to tak istotne dla rolnictwa zagadnienie. Swoje badania rozpoczyna od wyodrębnienia i gromadzenia szczepów Rhizobium z różnych roślin motylkowatych. Tworzy kolekcję szczepów tych bakterii dla różnych rodzajów roślin motylkowatych. Zajmuje się selekcją tych szczepów ażeby móc wyodrębnić z nich najbardziej aktywne dla produkcji szczepionek. Całość badań związanych z działaniem tych bakterii na rośliny były przedmiotem Jej zainteresowania do końca życia. Dzięki wieloletniej i żmudnej pracy nad tym zagadnieniem uzyskała wspólnie ze swoimi współpracownikami znaczną kolekcję aktywnych szczepów tych bakterii, z której korzysta wiele ośrodków naukowych w kraju i zagranicą.
Pierwsza w Polsce wprowadziła też szczepionki tych bakterii do praktyki rolniczej. Pod ich wpływem plony upraw roślin motylkowatych znacznie wzrastają. Również z Jej inicjatywy powstała w Wałczu w 1956 roku Wytwórnia Szczepionek ( Nitraginy) dla roślin motykowatych. W uznaniu zasług za wkład w uruchomienie produkcji Nitraginy otrzymała Profesor nagrodę Państwową II stopnia.
W zakresie Jej zainteresowań były też prace nad oddziaływaniem azotobaktera, bakterii glebowej wiążącej wolny azot, na rośliny. W związku z tym pod Jej kierunkiem prowadzone były badania nad wpływem na rośliny uprawne niemotylkowate szczepionek produkowanych z azotobakterem ( Azotobakteryna). Jako czynnik działający dodatnio na rośliny określono zarówno wpływ azotu asymilowanego przez tę bakterię, jak również oddziaływanie produkowanych przez nią substancji biologicznie aktywnych. Badania te zarówno nad Rhizobium, jak i nad azotobakterem z Jej inicjatywy były prowadzone w różnych ośrodkach w Polsce.
Oprócz wymienionych badań rozwija Ona również intensywnie prace nad rozkładem celulozy i pentozanów, nad procesem nitryfikacji w glebie oraz nad wpływem drobnoustrojów na żyzność gleb, a szczególnie gleb lekkich. Zwracała też znaczną uwagę na aktywność procesów biochemicznych w glebie związanych z ochroną środowiska naturalnego zanieczyszczonego środkami ochrony roślin i herbicydami.
Ogólnie czuwała nad pracami badawczymi z dziedziny mikrobiologii glebowej prowadzonymi w całej Polsce. Organizowała przy tym częste zjazdy polskich mikrobiologów glebowych w Puławach, aby orientować się w ich postępie i udzielać porad, i wskazówek.
W czasie II wojny światowej, nie bacząc na wielkie niebezpieczeństwo, pozostaje podczas dwukrotnej ewakuacji Instytutu w Puławach, jako jedna z niewielu jego pracowników. W okresie tym z wielką odwagą i poświęceniem stara się chronić dobytek i dorobek naukowy Instytutu. Dzięki Jej staraniom udało się nie dopuścić do przekazania Niemcom cennych dla rolnictwa szczepów bakterii, nad selekcją których stale pracowała. Najbardziej aktywne szczepy przekazała Polskim Zakładom Wyrobu Surowic i Szczepionek, prowadzonym przez prof. Bujwida.
Działajność Prof. Ziemięckiej w latach wojny nie ogranicza się do spraw czysto zawodowych. Jako członek ruchu oporu - pseudonim Stanisław - bierze udział w walce z okupantem hitlerowskim. Dopiero po Jej śmierci dowiedzieliśmy się z dokumentów przysłanych z Londynu, że w okresie wojennym była Ona sekretarzem Komendanta Obwodu Puławskiego Armii Krajowej. Pisała rozkazy i redagowała odezwy do żołnierzy tego okręgu. Z tych dokumentów wynikało, że była bardzo odważnym i dzielnym żołnierzem. Z narażeniem życia chroniła i otaczała opieką osoby prześladowane przez hitlerowców. M.in. ocaliła w ten sposób prof. Laurę Kaufman, bardzo cenionego pracownika Instytutu, którą przetrzymywała we własnym mieszkaniu, w gmachu Instytutu, będącego już pod panowaniem niemieckim.
W okresie wojny Prof. Ziemięcka wiele czasu poświęca na opracowanie podręcznika mikrobiologii gleby dla studiującej tajnie młodzieży. Podręcznik ten został wydany w 1948 r. Równocześnie opracowuje podręcznik wspólnie z pracownikami Katedry Mikrobiologii Rolniczej SGGW w Warszawie doc.dr T.Matuszewskim i dr J.Supińską-Jakubowską. Przed wojną Dział Mikrobiologii Rolniczej Instytutu PINGW w Puławach łączyły żywe kontakty z tą katedrą, kierowaną przez prof. Wacława Dąbrowskiego.
W 1958 roku ukazało się drugie, poszerzone wydanie Jej podręcznika. Do ostatnich dni życia była Ona zajęta redakcją nowej, obszernej monografii poświęconej mikrobiologii gleby, którą pod Jej kierunkiem opracowali Jej uczniowie ( zaś obecnie profesorowie): W.Maliszewska, Wł.Myśków i E.Strzelczyk.
Po wyzwoleniu w 1945 roku wraz z grupą innych profesorów uczestniczy z wielkim oddaniem w tworzeniu Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie. Organizuje tam Katedrę Mikrobiologii i Technologii Rolniczej na Wydziale Rolnym, który potem zostaje włączony do Wyższej Szkoły Rolniczej.
W 1956 roku obejmuje stanowisko kierownika Katedry Mikrobiologii Ogólnej UMCS i kieruje tą placówką do 1962 roku. Wprowadza tam badania zmierzające do pogłębienia wiedzy o morfologii, immunologii i genetyki Rhizobium oraz o samym mechaniźmie zakażania roślin motylkowatych i ich symbiozie.
Po wojnie wyjeżdża prof. Ziemięcka kilkakrotnie zagranicę na liczne kongresy międzynarodowe, gdzie wygłasza referaty i doniesienia z prac przez siebie kierowanych. Zawsze przyświecają Jej dwa cele: propagowanie osiągnięć nauki polskiej i zebranie możliwie najwięcej wiadomości, aby móc uczyć się samej i uczyć innych. Wymagająca od innych, ale w pierwszej kolejności od siebie, uczyła wszystkich rzetelnej pracy będąc sama tego najlepszym przykładem. Widzieliśmy Ją zawsze spokojną, zrównoważoną, wymagającą a jednocześnie wyrozumiałą.
Obok badań naukowych niezmiernie istotną dla Niej była działalność dydaktyczna. Oprócz wymienionych wyżej przygotowanych przez Nią podręczników dla studentów przywiązywała wielkie znaczenie do kształcenia nie tylko studentów, ale i pracowników naukowych. Szczególnie istotne było to dla Niej w okresie powojennym.
Troszczyła się o rozwój naukowy i intelektualny swoich uczniów, a równolegle z tym o wyrobienie ich charakteru. Świadczą o tym słowa zawarte w Jej testamencie.
Swoje zastrzerzenia w stosunku do pracowników starała się zawsze wyrażać spokojnie. Najczęściej zostawiała kartkę z uwagą na miejscu pracy danej osoby, która popełniła jakiś błąd.
Wiele uwagi poświęca też poprawnemu redagowaniu prac przez swoich pracowników w publikacjach naukowych. Zależało Jej zwłaszcza na jasności formułowania myśli, odpowiednim stylu a przede wszystkim na czystości języka polskiego i jego poprawności. Nie znosiła używania wyrazów obcych tam, gdzie można było zastąpić je określeniem w języku polskim. Nie szczędziła nigdy trudu na wielokrotne niekiedy poprawianie prac swoich uczniów, tak aby były one wzorem dla innych. Często były to poprawki pełne humoru. Zachęcała zawsze gorąco swoich pracowników do publikowania możliwie jak najliczniej wyników swoich badań.
Pod Jej naukową opieką przygotowanych było wiele prac magisterskich, doktorskich i habilitacyjnych.
W celu przyspieszenia dokształcania kadry naukowej mikrobiologów glebowych w Polsce powojennej prof.Ziemięcka organizowała co roku kursy metodyczne w Puławach, dotyczące metod badań drobnoustrojów w glebie. Z kursów tych korzystali licznie pracownicy różnych uczelni z całej Polski. Prowadzony przez Nią bowiem Zakład Mikrobiologii Rolniczej był w tym okresie jedynym ośrodkiem w kraju, gdzie badania dotyczące mikrobiologii rolniczej były najbardziej rozwinięte. Kursy te i spędzane tam okresy praktyki doświadczalnej cieszyły się zawsze dużym uznaniem
W trosce o rozwój kadry naukowej starała się Ona również o staże zagraniczne dla swoich pracowników, jak też o uczestniczenie w konferencjach i sympozjach w Polsce i zagranicą. W tych staraniach była w kontakcie z Polską Akademią Nauk, ułatwiały Jej to również kontakty naukowe z instytucjami i uczelniami wielu krajów. Zagraniczne staże mikrobiologów przyczyniły się w dużym stopniu do podnoszenia poziomu prowadzonych w kraju badań. W związku z tymi naukowymi kontaktami zagranicznymi zwracała baczną uwagę swoich pracowników na znajomość języków obcych, a szczególnie j.angielskiego.
Interesowała się też zawsze warunkami bytowymi swoich uczniów, przeżywała wspólnie ich troski i radości, spieszyła z pomocą natychmiast. Gdy ktoś z Jej pracowników był w trudnej sytuacji finansowej służyła nie tylko z bezpośrednią pomocą pieniężną, ale starała się uzyskać dla potrzebującego, o ile to było możliwe, dodatkową pracę zleconą z jakiejś instytucji. Te sprawy bytowe były szczególnie aktualne w okresie okupacji, jak również w pierwszych latach powojennych. Zorganizowała też w tym czasie coś w rodzaju wspólnej kasy zapomogowej, z której mógł korzystać każdy pracownik w krytycznej dla niego sytuacji. Wspomagała nie tylko swoich pracowników, ale zawsze była gotowa nieść pomoc gdziekolwiek miała miejsce krytyczna sytuacja. M.in. takim przykładem była Jej aktywna pomoc w czasie pożaru przedmieścia Puław Włostowic, gdzie osobiście brała udział w ratowaniu życia i mienia mieszkańców.
Zwracała też baczną uwagę na estetykę naszego wyglądu zewnętrznego, zwłaszcza w przypadkach uroczystości lub wyjazdów, szczególnie zagranicznych. My kobiety byłyśmy specjalnie pilnie oglądane w takich sytuacjach i otrzymywałyśmy odpowiednie porady i życzliwą pomoc.
Zainteresowania Jej nie ograniczały się wyłącznie do zagadnień naukowych związanych z mikrobiologią, lecz obejmowały też wiele dziedzin wiedzy m.in. filozofię, literaturę, sztuki piękne czy muzykę. Uprawiała również z zapałem turystykę, będąc szczególną miłośniczką gór.
W latach przedwojennych była jedną z głównych organizatorek życia kulturalnego w Instytucie Puławskim. Organizowała koncerty, wystawy obrazów ale i sama przejawiała talent malarski. Wystawy Jej oryginalnych obrazów wspótworzonych z Heleną Kotowicz-Kac były prezentowane zarówno w Polsce jak i zagranicą. Stworzyły ok. 300 prac. Jak pisał jeden z dziennikarzy ( J.Jurkowski) o jednej z tych wystaw ( w Lublinie w 1966 r.), że jest to druga pasja Pani Profesor, która narodziła się na kanwie bogatej wiedzy o życiu i jego prawach.
Technika wykonania tych obazów była pomysłem prof. Ziemięckiej, natomiast zgodnie z Jej niezmierną uczciwością obrazy te były podpisywane przez Nią trzema nazwiskami tzn. opócz nazwiska autorki widniały nazwiska pań, które pomagały Jej przy tworzeniu ( H.Kotowicz-Kac i Jej gospodyni Julia Sykut).
W ciągu wieloletniej pracy za szczególne osiągnięcia naukowe i organizacyjne prof. Ziemięcka otrzymała wiele odznaczeń i medali: dwukrotnie Złoty Krzyż Zasługi, Order Sztandaru Pracy II klasy, Nagroda Państwowa, Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski i in.
W 1952 roku uzyskała godność członka rzeczywistego Polskiej Akademii Nauk.
Należała do licznych Towarzystw naukowych polskich i zagranicznych, takich jak np. Międzynarodowe Towarzystwo Gleboznawcze, Polskie Towarzystwo Gleboznawcze, Polskie Towarzystwo Mikrobiologów i in.
Posłannictwo uczonego prof. Ziemięcka rozumiała w jak najszerszym słowa tego znaczeniu. Uważała, że naukowiec powinien zajmować się nie tylko pracą badawczą, lecz także organizacją nauki i jej upowszechnianiem. Takie też posłannictwo realizowała w całym swoim życiu.
Profesor Jadwiga Marszewska-Ziemięcka pozostanie w naszej pamięci jako wybitna uczona, wielki pedagog, społecznik, gorąca patriotka i szlachetny człowiek.
Wanda Maliszewska
powrót do wydawnictwa 
|
