TEKA
Komisji Historycznej VIII/2011.
Commission of Historical Sciences

Wstęp - plik PDF

Spis terści- pełny artykuł (full article) - plik PDF



SPRAWA ŻYDÓW NA SEJMIE CZTEROLETNIM - pełny artykuł (full article) - plik PDF

Władysław Zajewski
emerytowany profesor Polskiej Akademii Nauk, oddz. w Gdańsku

Streszczenie.Niniejszy artykuł ukazuje genezę zrywu listopadowego 1830 r. nie tylko w kontekście konfliktu wewnętrznego w Królestwie Polskim, ale także międzynarodowego. Omawia więc wpływ na decyzję powstańczą sytuacji we Francji po rewolucji lipcowej i rewolucji belgijskiej oraz polityki mocarstw wobec niej wyrażanej zarówno na kongresie londyńskim, jak i w polityce Mikołaja I. Równocześnie artykuł daje przegląd dotychczasowej historiografii tych zagadnień. Prezentuje zarówno poglądy uczestników powstania, historyków XIX-wiecznych (np. przedstawicieli tzw. szkoły krakowskiej), jak i badaczy dziejów powstania z wieku XX, zarówno piszących przed, jak i po II wojnie światowej.

Słowa kluczowe: powstanie listopadowe, sprzysiężenie Wysockiego, Królestwo Polskie

The genesis of the November uprising on the 180th anniversary of the night of 29 November 1830 - pełny artykuł (full article) - plik PDF

Summary. The present article describes the genesis of the November uprising in 1830 not only in the context of the inner conflict in the Kingdom of Poland but also of the international one. Therefore, it discusses the effect on the decision to start an uprising on the situation in France and the Belgian revolution as well as the policy of the powers towards this decision expressed both during the London congress and in the policy of Nicolas I of Russia. Besides, the paper reviews the historiography of these problems. It presents the views of both the participants of the uprising, the 19th c. historians (e.g. representatives of the so-called Cracow school) and the researchers of the history of the uprising from the 19th c. who wrote both before and after World War II.

Key words: November uprising, Piotr Wysocki conspiracy, Kingdom of Poland



Wymarsz korpusu wielkiego księcia Konstantego z Królestwa Polskiego w świetle wspomnień Nadieżdy Iwanowny Golicyny- pełny artykuł (full article) - plik PDF

Anna Barańska
II Katedra Historii Nowożytnej, Instytut Historii,
Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II

Streszczenie. W 2005 r. w Moskwie ukazały się drukiem wspomnienia rosyjskiej arystokratki, Nadieżdy Iwanowny Golicyny, z lat 1830-1831. Zawierają one m.in. dokładną relację z wymarszu korpusu wielkiego księcia Konstantego z Warszawy do Brześcia, a potem do Brzostowicy, po wybuchu powstania listopadowego. Konstanty opuścił Królestwo Polskie zgodnie z umową zawartą z przedstawicielami Rady Administracyjnej w Wierzbnie 3 grudnia 1830. Towarzyszyło mu blisko 7000 żołnierzy i oficerów rosyjskiego garnizonu oraz liczna grupa cywilów: urzędników, kobiet, dzieci i służby. Korpus był bardzo źle wyposażony, ponieważ wycofując się z Warszawy Rosjanie nie zdążyli zabrać ani wystarczającej ilości amunicji, ani prowiantu i ciepłej odzieży. Autorka relacji opisuje problemy z zaopatrzeniem, warunki noclegów, stan dróg, spotkania z Polakami i nastroje w rosyjskim korpusie. Wspomina o rozmowach Konstantego z komisarzem Rządu Tymczasowego Wolickim w Sieciechowie (5/6 grudnia) i o wybuchu paniki wywołanym przez pogłoski o polskim pościgu. Po przeprawie korpusu na prawy brzeg Wisły Golicyna spotkała się z Zofią Zamoyską. Mimo serdecznego przyjęcia w puławskiej rezydencji Rosjanka zdecydowała się wkrótce zerwać znajomość z dawną przyjaciółką, nie mogąc wybaczyć jej tego, że opowiedziała się za powstaniem. Za Puławami w obawie przed atakiem wojsk polskich korpus Konstantego zszedł z szosy brzeskiej i posuwał się naprzód bocznymi drogami. Na prowincję dotarły już wia-domości o wydarzeniach w Warszawie. Solidarność z powstaniem demonstrowali zwłaszcza mieszkańcy Lubartowa i tamtejsza dziedziczka, hrabina Małachowska. 12 grudnia korpus dotarł do Włodawy, gdzie Konstanty spotkał się z polskimi delegatami jadącymi na rozmowy z carem: ministrem Lubeckim i posłem Jezierskim. Po przeprawie przez Bug i opuszczeniu "nieprzyjacielskiego kraju" nastroje w korpusie uległy poprawie. Marsz był jednak bardzo trudny ze względu na zimową pogodę, brak dróg i fatalne warunki w miejscach noclegów. Korpus zatrzymał się na kilka dni w Brześciu, a następnie został skierowany do Wysokiego Litewskiego. Tam małżeństwo Golicynów odnalazł ich polski służący, który przywiózł im z Warszawy pieniądze i rzeczy osobiste. Po dwóch tygodniach nastąpiła kolejna dyslokacja - do Brzostowicy. Stąd rodziny wojskowych i urzędników rozjechały się do swoich majątków bądź do domów krewnych lub przyjaciół. Relacja Nadieżdy Golicyny potwierdza, że siły polskie mogły łatwo otoczyć i rozbroić korpus Konstantego podczas jego odwrotu. Polityka Chłopickiego, który udaremnił te projekty, nie zmieniła nastawienia Rosjan do powstania - opuszczając Królestwo, pragnęli oni przede wszystkim zemsty na "buntownikach" za doznane upokorzenie.

Słowa kluczowe: powstanie listopadowe, wielki książę Konstanty, stosunki polsko-rosyjskie

The departure of the great corps of duke Constantine from the Kingdom of Poland in the light of the memoirs of Nadezhda Ivanova Golitsina pełny artykuł (full article) - plik PDF

Summary. In 2005 memoirs of a Russian aristocrat, Nadezhda Ivanovna Golitsina from the years 1830-1831 appeared in print in Moscow. They include a detailed account from the departure of the great corps of grand duke Constantine from Warsaw to Brest and then to Byerastavitsa after the outbreak of the November uprising. Constantine left the Kingdom of Poland according to the agreement concluded with the representatives of the Administrative Council in Wierzbno on 3 December 1830. He was accompanied by almost 7,000 soldiers and officers of the Russian garrison and a numerous group of officials, women, children and servants. The corps was very badly equipped because while withdrawing from Warsaw, the Russians did not manage to take sufficient amounts of ammunition, food supplies or warm clothes. The author described problems with the supplies, condi-tions of accommodation, the state of roads, meetings with Polish people and the atmosphere in the Russian corps. She mentions the talks of Constantine with the commissioner of the Provisional Government, Wolicki, in Sieciechów (5/6 December) and an outbreak of panic caused by the rumours about a Polish chase. After the crossing to the right bank of the Vistula river, Golitsina met Zofia Zamoyska. Despite a warm welcome in the Puławy mansion, the Russian woman soon decided to break up the relationship with her old friend since she could not forgive her speaking for an uprising. For fear of attacks from the Polish army, after leaving Puławy, Constantine's corps moved out of the Brest road and continued the journey using byways. The news on the events in Warsaw had by then reached the province. Solidarity with the uprising was especially manifested by the inhabitants of Lubartów and the landlady of those areas, countess Małachowska, On 12 December the corps reached Włodawa, where Constantine met the Polish delegates travelling to conduct talks with the emperor: minister Lubecki and deputy Jezierski. After crossing the Bug river and leaving the "hostile country", the atmosphere in the corps improved. However, the journey was extremely difficult because of the winter weather, lack of roads and terrible conditions in the places of sojourn. The corps stopped for a few days in Brest and next was directed to Wysokie Litewskie. There, the Golitsin couple was found by their Polish servant, who brought them money and personal things from Warsaw. After two weeks they were relocated again - to Byerastavitsa. From there, the families of the military men and the officials made for their estates or the homes of their relatives or friends. Nadezhda Golitsina's account confirms that the Polish forces could easily surround and disarm Constantine's corps during his retreat. The policy of Chłopicki, who thwarted those projects, did not change the attitude of the Russians to the uprising - leaving the Kingdom, they first of all wished revenge on the "rebels" for the disgrace that they had suffered.

Key words: November uprising 1830-1831, grand duke Constantine, Polish-Russian relations



Kluby patriotyczne w dobie powstania listopadowego 1830-1831- pełny artykuł (full article) - plik PDF

Elżbieta Mroczkowska
dyrektor Regionu Handlowego Poczty Polskiej SA w Lublinie

Streszczenie. W wyniku przeprowadzonych badań stwierdzić należy, że w procesie powstawania klubów patriotycznych na prowincji w czasie powstania listopadowego wyróżniamy dwa etapy. Etap pierwszy to kluby powstałe w grudniu 1830 i styczniu 1831. Powstało wtedy sześć klubów -Zamość, Kalisz, Kielce, Lublin, Siedlce, Piotrków Trybunalski. W większości miały one charakter umiarkowany. Jednak stosunek władz centralnych i wojewódzkich do klubów nacechowany był dużą rezerwą, a niekiedy także wrogością. Drugi etap powstawania klubów patriotycznych na prowincji, to okres po upadku dyktatury Chłopickiego. Członkowie Warszawskiego Towarzystwa Patriotycznego od końca stycznia 1831 wysuwali postulat powołania filii w całym kraju. Po zaję-ciu przez Rosjan części Królestwa Polskiego, agitacja propagowania ideologii lewicowej objęła cztery woje-wództwa: kaliskie, mazowieckie, krakowskie i sandomierskie. Na podstawie przeprowadzonych badań udało się udokumentować istnienie dwóch klubów powiązanych z Warszawą (Brześć Kujawski, Łęczyca). Wątpliwości budzi działalność klubu w Sieradzu. Czyniono też zabiegi powołania filii Towarzystwa Patriotycznego w Płocku. Klub jednak nigdy tam nie powstał.

Słowa kluczowe: kluby patriotyczne, powstanie listopadowe

Patriotic clubs in the period of the November uprising of 1830-1831- pełny artykuł (full article) - plik PDF

Summary. As a result of the studies it should be stated that two stages are distinguished in the process of the formation of patriotic clubs in the province during the November uprising. The first stage refers to the appearance of clubs in December 1830 and January 1831. Then, six clubs came into being - Zamość, Kalisz, Kielce, Lublin, Siedlce and Piotrków Trybunalski. They were mostly of moderate character. However, the attitude of central and voivodeship authorities was very reserved, and sometimes hostile. The second stage included the period after the fall of Chłopicki's dictatorship. Since the end of January 1831, members of the Warsaw Patriotic Society put forward postulates to call branches into being in the whole country. After the Russians occupied a part of the Kingdom of Poland, campaigning for the leftist ideology included four voivodeships: kaliskie, mazowieckie, krakowskie and sandomierskie. Basing on the studies, the existence of two clubs connected with Warsaw was documented (Brześć Kujawski, Łęczyca). Doubts are raised by the activity of the club in Sieradz. Certain efforts were made to call a branch of the Patriotic Society in Płock. However, it never came into existence

Key words: patriotic clubs, November uprising of 1830-1831



2. pułku jazdy lubelskiej Wolnego Orła Białego w powstaniu listopadowym 1830-1831 pełny artykuł (full article) - plik PDF

Tomasz Strzeżek
Instytut Historii i Stosunków Międzynarodowych, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie

Streszczenie. W powstaniu listopadowym (1830-1831) województwo lubelskie wystawiło do walki z Rosją kilka pułków kawalerii. Jednym z nich był 2. pułk jazdy lubelskiej Wolnego Orła Białego. Z inicjatywą jego sformowania wystąpił ppłk. Kazimierz Oborski. Pułk organizowano w Lublinie od grudnia 1830 r., ale do momentu rozpoczęcia wojny prac nie ukończono. Przez cały okres działań bojowych pułk odczuwał brak środków materialnych, koni i ludzi. Walczył pod Puławami i Gniewoszowem (luty 1831 r.), Bełżycami, Babinem, Wro-nowem i Kazimierzem (kwiecień 1831 r.) i w licznych drobnych utarczkach na prawym brzegu Wisły. Żołnierze pułku otrzymali cztery krzyże orderu Virtuti Militari. Pułk kilka razy zmieniał nazwę. Zakończył swój byt na początku lipca 1831 r. przede wszystkim ze względu małą liczbę ludzi i koni.

Słowa kluczowe: powstanie listopadowe 1830-1831, kawaleria polska, pułk jazdy lubelskiej

The second regiment of Lublin cavlry of the Free White Eagle in the November uprising of 1830-1831 pełny artykuł (full article) - plik PDF

Summary. In the November uprising (1830-1831), the lubelskie voivodeship put up a few cavalry regiments to fight against Russia. One of them was the second Lublin cavalry regiment of the Free White Eagle. In was the initiative of lieutenant-colonel Kazimierz Oborski to create it. The regiment started to be organized in Lublin in December 1830 but the work was not finished before the war. The regiment felt shortage of material means throughout the period of military actions. They fought near Puławy and Gniewoszewo (February 1831), Bełżyce, Babin, Wronów and Kazimierz (April 1831) and in numerous skirmishes on the right bank of the Vistula river. The soldiers of the regiment received four orders Virtuti Military. The regiment changed the name a few times. It closed its existence at the beginning of July 1831, above all because of too few people and horses.

Key words: November uprising 1830-1831, Polish cavalry, Lublin cavalry regiment



Aprowizacja twierdzy zamojskiej w czasie pobytu korpusu Dwernickiego, w marcu i na początku kwietnia 1831 r.- pełny artykuł (full article) - plik PDF

Dariusz Taźbirek
doktorant w Instytucie Historii Uniwersytetu Marii Curie Skłodowskiej w Lublinie

Streszczenie. W planach strategicznych władz centralnych powstania listopadowego twierdza zamojska położona na południowo-wschodnich krańcach Królestwa Polskiego stanowiła ważny punkt oporu w tej części państwa oraz bazę wypadową i zaopatrzeniową dla korpusów mających działać na skrzydłach armii polskiej. Dlatego też jednym z najważniejszych problemów, z jakimi musiały się w tym okresie uporać władze administracyjne i wojskowe było zaopatrzenie twierdzy w odpowiednią ilość żywności i paszy nie tylko dla samego garnizonu, ale również dla mogącego przybyć do niej oddzielnego oddziału wojska polskiego. Jak się wkrótce okazało, już w połowie marca 1831 r. przybywa pod Zamość taki korpus pod dowództwem gen. dyw. Józefa Dwernickiego, którego głównym zadaniem był marsz na Wołyń i wywołanie tam powstania. Toteż celem niniejszego artykułu jest omówienie zaopatrzenia w żywność i paszę twierdzy zamojskiej od czasu rozpoczęcia działań wojennych z Rosją w lutym 1831 r. do czasu opuszczenia jej przez korpus Dwernickiego na początku kwietnia tegoż roku. Autor zwrócił szczególną uwagę na problem zaopatrzenia tego korpusu w okresie jego pobytu pod Zamościem. Przedstawił kwestię realizacji przez poszczególne obwody i ordynację zamojską różnego rodzaju dostaw dla twierdzy i korpusu Dwernickiego oraz problemy z ich realizacją z powodu stacjonującego w okolicach Zamościa wojska rosyjskiego. W końcu zajął się omówieniem przygotowania korpusu Dwernickiego pod względem aprowizacyjnym do wyprawy na Wołyń.

Słowa kluczowe: powstanie listopadowe, aprowizacja, wojsko polskie, twierdza Zamość, Dwernicki, Wołyń

Food supplies in the Zamość fortress during the stay of Dwernicki's coprs in March and at the beginning of April 1831- pełny artykuł (full article) - plik PDF

Summary. In the strategic plans of central authorities of the November uprising, the Zamość fortress, lying in the south-eastern corners of the Kingdom of Poland, was an important resistance point in this part of the country as well as a base camp and a supply base for the corps which was to operate on the wings of the Polish army. That is why one of the most important problems with which the administrative and military authorities had to cope was supplying the fortress with the proper amount of food and fodder not only for the regiment itself but also for a separate squad of the Polish army which could arrive. As it appeared later, it was already in the middle of March 1831 when such a corps arrived in Zamość under the command of major-general Józef Dwernicki. Its main objective was to head for Volhynia and bring about an uprising there. The purpose of the present article is to discuss the food and fodder supplies in the Zamość fortress since the beginning of the warfare with Russia in February 1831 till the moment when Dwernicki's corps left it at the beginning of April of the same year. The author paid special attention to the problem of supplying the corps in the period when it stayed in Zamość. He presented how different kinds of supplies were realized by particular districts and the Zamość estate and what problems were encountered because of the Russian army which stationed in the vicinity of Zamość. Finally, he also discussed the preparations concerning food supplies made by Dwernicki's corps in connection with the expedition to Volhynia.

Keywords: November uprising, food supplies, Polish army, Zamość fortress, Dwernicki, Volhynia



Bitwa pod Boremlem 18-19 kwietnia 1831 r.- pełny artykuł (full article) - plik PDF

Jacek Feduszka
Muzeum Zamojskie w Zamościu,
e-mail: numizm@muzeum-zamojskie.one.pl

Streszczenie. Konfrontacja wojsk polskich i rosyjskich pod Boremlem na Wołyniu, stanowi z punktu widzenia dziejów militarnych powstania listopadowego, ważny epizod wojenny roku 1831. 3 kwietnia 1831 r. korpus gen. Dwernickiego, przeznaczony przede wszystkim do operacji za kordonem granicznym mających na celu wywołanie lub wsparcie powstania polskiego na Wołyniu, opuścił twierdzę zamojską i przekroczył rzekę Bug pod Kryłowem, przechodząc na Wołyń. Organizacja powstania na Wołyniu zasadniczo zawiodła, stąd też gen. Dwernicki ze swoim wojskiem podążył na Podole, maszerując przez Horochów i Beresteczko. Dalszy marsz uniemożliwiły wojska rosyjskie gen. Rüdigera, które zagrodziły gen. Dwernickiemu możliwość przeprawy przez rzekę Styr. O przeprawę przez rzekę korpus Dwernickiego stoczył zwycięską bitwę pod Boremlem 18-19 kwietnia 1831 r. Bitwa ta była przede wszystkim istotna dla dalszego przebiegu oraz militarnych i politycznych konsekwencji działań powstańczych podjętych w 1831 r. na Wołyniu, Podolu i Ukrainie. Starcie to będąc zwieńczeniem blisko miesięcznej kampanii wołyńskiej korpusu Wojska Polskiego dowodzonego przez gen. Dwernickiego w dziejach militarnych powstania stanowi także jedyny przykład klasycznej bitwy kawaleryjskiej. Pomimo dwu i pół krotnej przewagi rosyjskiej, gen. Dwernicki odniósł w bitwie znaczny sukces. Polacy zdobyli lub zniszczyli 13 armat rosyjskich i utrzymali pole bitwy, zmuszając Rosjan do odwrotu. To zwycięstwo taktyczne nie przełożyło się jednak na skuteczne rozbicie wojsk gen. Rüdigera. Gen. Dwernicki nie miał dość sił, aby tego dokonać, gdyż bez większej liczby piechoty w warunkach, z jakimi spotkał się gen. Dwernicki pod Boremlem, zwycięstwo całkowite było niemożliwe. Stąd jedynym ratunkiem dla żołnierzy korpusu okazało się przekroczenie granicy austriackiej.

Słowa kluczowe: powstanie listopadowe, powstanie wołyńskie, bitwa kawalerii, Boremel, Wołyń

The battle of Boremel on 18-19 April 1831 pełny artykuł (full article) - plik PDF

Summary.The confrontation of the Polish and Russian armies near Boremel in Volhynia was - from the point of the military history of the November uprising - an important war episode of 1831. On 3 April 1831 general Dwernicki's corps, whose aim was first of all to perform operations behind the frontier cordon and give rise to a Polish uprising in Volhynia, left the Zamość fortress and crossed the Bug river near Kryłów and entered Volhy-nia. The organization of an uprising in Volhynia failed and general Dwernicki made for Podole region, passing Horochów and Berestechko. The further movement was made impssible by the Russian army of general Rüdiger which blocked the possibility of general Dwernicki crossing the Styr river. Dwernicki's corps waged a battle of Boremel on 18-19 April 1831. The battle was first of all important for the military and political consequences of the uprising actions undertaken in 1831 in Volhynia, Podole and Ukraine. Being the crowning of an almost monthly campaign of the Polish army corps commanded by general Dwernicki in Volhynia, it was also the only example of a classic cavalry battle. Despite a two and a half majority of the Russians, general Dwernicki achieved a considerable success. The Poles captured or destroyed 13 Russian cannons and kept the battlefield, forcing the Russians to retreat. That tactical victory, however, did not cause the disintegration of general Rüdiger's army. General Dwernicki did not have enough strength to do it since a complete victory was impossible without any major infantry forces in the conditions encountered by general Dwernicki near Boremel. Hence, the only rescue for the cavalry soldiers was to cross the Austrian border.

Key words: November uprising, Volhynian uprising, cavalry battle, Boremel, Volhynia



Duchowieństwo obszaru między Wisłą a Pilicą wobec powstania listopadowego 1830-1831 pełny artykuł (full article) - plik PDF

Wojciech Saletra
Instytut Nauk Politycznych, Uniwersytet Humanistyczno-Przyrodniczy Jana Kochanowskiego w Kielcach,
ul. Œwiętokrzyska 21B, 25-406 Kielce,
tel. (+48) 413 496 545, e-mail: inp@ujk.edu.pl

Streszczenie. Opracowanie omawia postawę duchowieństwa na obszarze województw krakowskiego i sandomierskiego, obszaru między Wisłą i Pilicą w okresie powstania listopadowego 1830-1831 r. Wyeksponowano w nim różne aspekty tej aktywności i oraz zaprezentowano charakterystyczne nastawienie duchowieństwa świeckiego i zakonnego na tym obszarze. W pierwszej fazie powstania był to m.in. udział duchowieństwa w uroczystościach patriotyczno-religijnych. Później w pomocy materialnej dla powstania oraz formowaniu i wyposażeniu pospolitego ruszenia.

Słowa kluczowe: województwa krakowskie i sandomierskie, duchowieństwo, postawa, zaangażowanie, powstanie listopadowe 1830-1831 r.

The clergy in the area between the Vistula and Pilica rivers towards the November uprising 1830-1831- pełny artykuł (full article) - plik PDF

Summary. The paper discusses the attitude of the Polish clergy in the area of krakowskie and sandomierskie voivodeships between the Vistula and Pilica rivers in the period of the November uprising 1830-1831. It points to different aspects of this activity and presents the characteristic attitude of the lay and monastic clergy in that area. In the first stage of the uprising they participated in patriotic and religious celebrations while in the second they provided material support for the uprising and aided in the formation and provisions of the general levy. Key words: krakowskie and sandomierskie voivodeships, the clergy, attitude, involvement, November uprising 1830-1831



Biskup Filip Felicjan Szumborski wobec powstania listopadowego- pełny artykuł (full article) - plik PDF

Paweł Krzysztof Ślaza
doktorant w Instytucie Historii
Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej

Streszczenie. W artykule ukazano postawę greckokatolickiego biskupa chełmskiego z lat 1830-1851 Filipa Felicjana Szumborskiego wobec powstania listopadowego. Ocena stanowiska władyki została dokonana na podstawie analizy źródeł rękopiśmiennych z zasobów Archiwum Państwowego w Lublinie, Archiwum Głównego Akt Dawnych w Warszawie, a także literatury przedmiotu poświęconej dziejom powstania listopadowego i unickiej diecezji chełmskiej.

Słowa kluczowe: Filip Felicjan Szumborski, powstanie listopadowe, duchowieństwo, episkopat, greckokatolicka diecezja chełmska, Mikołaj I

Bishop Felicjan Szumborski's attitude towards the November uprising- pełny artykuł (full article) - plik PDF

Summary.The article presents the attitude of a Greek Catholic bishop of Chełm in the years 1830-1852, Filip Felicjan Szumborski towards the issue of the November uprising. The assessment of the bishop's attitude was made on the basis of an analysis of the manuscripts from the State Archives in Lublin, the Central Archives of Old Files in Warsaw as well as the literature on the subject devoted to the history of the November uprising and the Uniate diocese of Chełm.

Key words: Filip Felicjan Szumborski, November uprising, the clergy, episcopate, Greek Catholic diocese of Chełm, Nicolas I



Historiographical reflections on Pope Gregory XVI'S condemnation of clerical involvement in the November revolutions: building the case for reassessment- pełny artykuł (full article) - plik PDF

Christopher Korten


Summary. The reasons for the papal condemnation of Polish clerics active in the November Uprising of 1830/1 are various, and often depend on the source materials selected, as well as the time in which it was written. Invariably, historians have searched for outside influences bearing down on Pope Gregory XVI to bring about a decision; these include Austria, Russia, papal advisors, the swirling political times, and papal predecessors with their well-trodden policie. For all of the research devoted to this subject, there still exist a few critical, untapped areas. Gregory's foreign policy, to the extent he had one, and his view of Russia are unreflected in the narrative. This is because no one has seriously looked at his experiences in the Roman Curia prior to 1831, which include much on Russia. As well, the archives in Moscow dealing with Russian foreign affairs have never properly been exploited, and thus our understanding of tsarist thought is still out of focus. Assumptions in the historiography also need to be tested: were tsarist anti-Catholic attitudes or policy really so evident in the early 1830s when Cum Primum was issued? And can more be gleened from the circumstances surrounding the Brief of 15 Febru-ary 1831 in understanding Cum Primum.

Key words:Gregory XVI, November Uprising, Cum Primum, Nicholas I, Prince Gagarin, Lambruschini, Bernetti, Mieczysław Żywczyński

Rozważania historiograficzne na temat potępienia przez Papieża Grzegorza XVI zaangażowania ducho-wieństwa w powstaniu listopadowym: przyczynek do powtórnej oceny - pełny artykuł (full article) - plik PDF

Streszczenie. Powody papieskiego potępienia działalności duchowieństwa w powstaniu listopadowym 1830-1831 są różno-rakie i często zależą od materiałów źródłowych oraz okresu, kiedy zostały one napisane. Historycy szukali czynników zewnętrznych mających wpływ na decyzję papieża Grzegorza XVI; dotyczyły one Austrii, Rosji, doradców papieskich, burzliwego okresu politycznego, a także poprzedników papieskich z ich dobrze wydeptanymi ścieżkami politycznymi. Pomimo wielu badań poświęconych temu tematowi, istnieje nadal kilka istotnych niezbadanych obszarów. Polityka zagraniczna Grzegorza XVI - w takim zakresie, w jakim ją uprawiał - oraz jego poglądy na Rosję nie są odzwierciedlone w historii. Dzieje się tak, ponieważ nikt nie patrzył poważnie na jego doświadczenia w Kurii Rzymskiej przed rokiem 1831, które w dużej mierze dotyczyły Rosji. Ponadto, moskiewskie archiwa dotyczące rosyjskich spraw zagranicznych nigdy nie zostały właściwie zbadane, więc nasze zrozumienie myśli carskiej wciąż jest niejasne. Założenia w historiografii także należy badać, czy carska antykatolicka postawa lub polityka naprawdę była tak oczywista we wczesnych latach 30. XIX w., kiedy wydano Cum Primum? I czy można wyjaśnić więcej na podstawie okoliczności dotyczących Upomnienia z 15 lutego 1831 r. w rozumieniu Cum Primum?

SAłowa kluczowe: Grzegorz XVI, powstanie listopadowe, Mikołaj I, Książe Gagarin, Lambruschini, Bernetti, Mieczysław Żywczyński



Zasadzka (...) uderzy iak piorun - atak na konwój w świetle zapomnianego traktatu Ignacego Prądzyńskiego- pełny artykuł (full article) - plik PDF

Marcin Baranowski
Biblioteka Uniwersytecka Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II

Ignacy Prądzyński - uczestnik wojen napoleońskich, generał i kwatermistrz generalny naszej armii w okresie powstania listopadowego, należy do najwybitniejszych polskich teoretyków wojskowych. Jest autorem ponad 60 prac z dziedziny sztuki wojennej. Znaczna część z nich została wydana drukiem. Istotne miejsce w dorobku piśmienniczym Prądzyńskiego zajmuje obszerny traktat O sztuce wojennej. Kurs taktyki, który wciąż pozostaje w rękopisie. Stanowi on niedokończony podręcznik dla oficerów armii Królestwa Kongresowego, a jednocześnie znakomite źródło na temat wiedzy i poglądów jego autora. Artykuł koncentruje się na kwestii przeprowadzenia modelowego ataku na konwój według instrukcji zawartych we wspomnianym traktacie Prądzyńskiego. W celu uzupełnienia obrazu poglądy autora zostały skonfrontowane z opiniami wybranych teoretyków polskich i obcych.

Słowa kluczowe: Ignacy Prądzyński, powstanie listopadowe, sztuka wojenna

The ambush (...) will strike like a lightning - an attack upon the convoy in the light of a forgotten treatise by Ignacy Prądzyński- pełny artykuł (full article) - plik PDF

Summary. Ignacy Prądzyński - a participant of Napoleonic Wars, general and quartermaster general of our army during the November Uprising - belongs to the most eminent Polish military theoreticians. He is the author of 60 works from the field of the art of war. Most of them were published in print. An abundant treatise On the art of war occupies a significant place in Prądzyński's literary output. His Course of tactics still remains a manuscript. It is an unfinished manual for the officers of the army of the Kingdom of Poland and, at the same time, a great source on the author's knowledge and views. The present article focuses on the issue of conducting a model attack on a convoy according to the instructions included in the aforementioned treatise by Prądzyński. With the aim of completing the picture, the author's views were confronted against the opinion of selected Polish and foreign authors.

Key words: Ignacy Prądzyński, November uprising, the art of war



Znaczenie dóbr sieniawskich dla Czartoryskich w emigracyjnych realiach popowstaniowych- pełny artykuł (full article) - plik PDF

Paweł Sieradzki
Ośrodek Badań nad Polonią i Duszpasterstwem Polonijnym,
Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II,
e-mail: paulos@kul.pl

Streszczenie. Po upadku powstania listopadowego rodzina Czartoryskich została zmuszona do emigracji. Bezpowrotnie został odebrany majątek Adama Jerzego Czartoryskiego znajdujący się w obrębie jurysdykcji władz carskiej Rosji. Jedynymi realnie pozostałymi przy rodzinie dobrami ziemskimi był klucz sieniawski. Obawiając się utraty tego majątku z powodu aktywności politycznej na emigracji, podjęto starania, aby jego formalnym właścicielem była żona Adama Jerzego - Anna. Następnie dobra w całości oddano w długoterminową dzierża-wę, zaś ze strony rodziny bieżący nadzór nad nimi objął mieszkający w okolicy książę Leon Sapieha. Jednakże na podstawie celowej nadinterpretacji, na wiosnę 1946 r. gabinet Metternicha stwierdził, że to właśnie przywód-ca Hotelu Lambert stał za nieudana próbą powstania przeciwko władzy cesarskiej. W związku z tym nałożono sekwestr na dobra sieniawskie. Usilne zabiegi rodziny książęcej doprowadziły w 1849 r. do zmiany decyzji władz austriackich.

Słowa kluczowe: powstanie listopadowe, rodzina Czartoryskich, Sieniawa, wielka emigracja

The importance of Sieniawa estate to the Czartoryski family in the post-uprising reality on emigration- pełny artykuł (full article) - plik PDF

Summary. After the fall of the November uprising, the Czartoryski family were forced to emigrate. The estate belonging to Adam Jerzy Czartoryski, which was situated within the jurisdiction of the imperial authorities of Russia, was taken away for good. The only real landed estates that were left with the family was the Sieniawa estate. Fearing the loss of the property because of the political activity in emigration, attempts were made to make Adam Jerzy's wife, Anna, its formal owner. Next, the estate was leased as a whole and duke Leon Sapieha supervised the estate on behalf of the family. However, on the basis of purposeful misinterpretation, Matter-nich's cabinet announced in spring of 1946 that it was just the leader of the Lambert Hotel who was responsible for the unsuccessful attempt to organize an uprising against the imperial power. Consequently, the Sieniawa estate was sequestered. Intensive efforts on the part of the duke's family resulted in a change of the decision of the Austrian authorities in 1849.

Key words: November uprising, the Czartoryski family, Sieniawa, great emigration



Wystawa w Archiwum Głównym Akt Dawnych z okazji 180. rocznicy wybuchu powstania listopadowego - pełny artykuł (full article) - plik PDF

Jacek Krochmal
Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie

Streszczenie. 180. rocznica wybuchu powstania listopadowego była okazją do przypomnienia wydarzeń związanych z tym zrywem niepodległościowym. Najwięcej źródeł historycznych do tego zagadnienia znajduje się w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie (AGAD), które zorganizowało wystawę wirtualną pod tytułem "Wojna polsko-rosyjska 1830-1831 w dokumencie archiwalnym. W 180. rocznicę wybuchu powstania listopadowego". Na wystawie pokazano 88 dokumentów, liczących łącznie 432 strony, znajdujących się w zasobie AGAD, a także Centralnego Państwowego Archiwum Historycznego Ukrainy we Lwowie oraz archiwów państwowych w Kielcach, Lesznie i Płocku. Dokumenty z AGAD pochodzą z 31 zespołów i zbiorów archiwalnych, najwięcej z nich znajduje się w zespołach: Władze Centralne Powstania Listopadowego 1830-1831, Archiwum Ostrowskich z Ujazdu oraz w zbiorach kartograficznych. Archiwalia pogrupowano w czterech działach tema-tycznych, przedstawiając sytuację poprzedzającą wybuch powstania, przebieg wojny polsko-rosyjskiej, następ-nie rosyjską odpowiedź na polski zryw niepodległościowy, a wreszcie skutki powstania w Polsce i na emigracji. Wystawa była ważnym wydarzeniem edukacyjnym. Należy ona do tych jeszcze niezbyt licznych prezentacji, w których w sieci Internetu udostępniono kopie cyfrowe tak wielu dokumentów archiwalnych poświęconych jednemu zagadnieniu.

Słowa kluczowe: Archiwum Główne Akt Dawnych, AGAD, wystawa, powstanie listopadowe, wojna polsko-rosyjska 1830-1831

An exhibition in the Central Archives of Historical Records on the occasion of the 180th anniversary of the outbreak of the November uprising - pełny artykuł (full article) - plik PDF

Summary. The 180th anniversary of the outbreak of the November uprising was an opportunity to recall the events connected with it. Most historical sources related to that problem are found in the Central Archives of Historical Records in Warsaw (AGAD), which organized a virtual exhibition under the title of "The Polish-Russian war 1830-1831 in archival documents. On the 180th anniversary of the outbreak of the November uprising." The exhibition included 88 documents totally comprising 432 pages which are found in the resources of AGAD and the Central State Historical Archives of Ukraine in Lviv as well as the state archives in Kielce, Leszno and Płock. AGAD documents come from 31 archival sets and collections, the majority found in the following groups: Central Authorities of the November Uprising 1830-1831, the Archives of the Ostrowski family from Ujazd and in cartographic collections. The records were grouped in four subject sections, presenting the situation preceding the outbreak of the uprising, the course of the Polish-Russian war and next the Russian response to the Polish insurgence and, finally, the consequences of the uprising in Poland and in emigration. The exhibition was an important educational event. It belongs to those rare presentations in which digital copies of so many archival documents devoted to one problem are made accessible.

Key words: Central Archives of Historical Records, AGAD, exhibition, November uprising, Polish-Russian war 1830-1831



In Memoriam- pełny artykuł (full article) - plik PDF